KEMBAR78
SSC Higher Math Online Part-2 | PDF
0% found this document useful (0 votes)
976 views32 pages

SSC Higher Math Online Part-2

1. The document provides two mathematical word problems involving infinite series. 2. The first problem asks to find the general term and sum of the infinite series (3x + 5)-1 + (3x + 5)-2 + (3x + 5)-3 + .... The solution shows that the series converges absolutely if x < -2 or x > -3, with the sum being 3x + 4. 3. The second problem involves finding the general term and sum of the infinite series 2x1+1 + (2x1+1)2 + (2x1+1)3 + .... It is shown that the series converges absolutely if -1 < 2x + 1 < 1
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
976 views32 pages

SSC Higher Math Online Part-2

1. The document provides two mathematical word problems involving infinite series. 2. The first problem asks to find the general term and sum of the infinite series (3x + 5)-1 + (3x + 5)-2 + (3x + 5)-3 + .... The solution shows that the series converges absolutely if x < -2 or x > -3, with the sum being 3x + 4. 3. The second problem involves finding the general term and sum of the infinite series 2x1+1 + (2x1+1)2 + (2x1+1)3 + .... It is shown that the series converges absolutely if -1 < 2x + 1 < 1
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 32

D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 1

cvU© P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ wbwðZK‡í Aa¨v‡qi avivevwnKZvq


02 welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb
wcÖq cixÿv_©x eÜyiv, †Zvgiv B‡Zvg‡a¨ cvU©-01 G AšÍfz©³ A¨vmvBb‡g›UwfwËK m„Rbkxj cÖkœmg~‡ni mgvavb Abykxjb m¤úbœ K‡iQ| †Zvgiv wbðqB
jÿ K‡iQ, cÖwZ Aa¨v‡q A¨vmvBb‡g‡›Ui evB‡i AviI wKQy ¸iæZ¡c~Y© welqe¯‘/cvV i‡q‡Q Ges Gme cvV †_‡KI cixÿvq m„Rbkxj cÖkœ Avm‡Z cv‡i|
†Zvgv‡`i cÖ¯‘wZ‡K wbLyuZ Ki‡Z G As‡k welqe¯‘/cv‡Vi Av‡jv‡K AwZ ¸iæZ¡c~Y© K‡qKwU m„Rbkxj cÖ‡kœi mgvavb mwbœ‡ek Kiv n‡jv|

Aa¨vq 7 Amxg aviv


1
cvVm~Î : Amxg ¸‡YvËi aviv GLb,  1< 3x + 5
m„Rbkxj cÖkœ 1 (i) 5 + 55 + 555 + ............ ev, 3x + 5 <  1
(ii) (3x + 5)1 + (3x + 5)2 + (3x + 5)3 + ............ ev, 3x + 5  5 <  1  5 [Dfqc‡ÿ  5 †hvM K‡i]
K. hw` x =  1 nq, Z‡e (ii) bs avivwU wbY©q Ki Ges
ev, 3x <  6
mvaviY AbycvZ wbY©q Ki| 2
L. Kx kZ© Av‡ivc Ki‡j (ii) bs avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e ev, x<2
Zv wbY©q Ki Ges †mB k‡Z© AmxgZK mgwó wbY©q Ki| 4 1
Avevi, 3x + 5 < 1
M. (i) bs avivwUi cÖ_g n c‡`i mgwó wbY©q Ki| 4
[Av`gRx K¨v›Ub‡g›U cvewjK ¯‹zj, XvKv] ev, 3x + 5 > 1
1bs cÖ‡kœi mgvavb ev, 3x + 5  5 > 1  5
L cÖ`Ë aviv : ev, 3x >  4
(3x + 5)1 + (3x + 5)2 + (3x + 5)3 + ....... 4
1 1 1 ev, x >  3
= 3x + 5 + (3x + 5)2 + (3x + 5)3 + .......
4
x =  1 n‡j avivwUi n‡e avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw` x <  2 A_ev x >  3 nq|
1 1 1 4
= + + + .......  kZ©, x <  2 A_ev x >  3.
3(1) + 5 {3(1) + 5}2 {3(1) + 5}3
1 1 1
= + + + .......  avivwUi AmxgZK mgwó,
 3 + 5 ( 3 + 5)2 ( 3 + 5)3
1 1 1 a
= 2 + 22 + 23 + ....... S =
1r
avivwUi 1g c` a = 12 1 1
3x + 5 3x + 5 1
1 = = =
22 1 1 1 3x + 5  1 3x + 4
Ges mvaviY AbycvZ, r = 1 = 22  2 = 2 1  3x + 5
3x + 5
2 4 1
1 1 1
wb‡Y©q kZ© : x <  2 A_ev x >  3 Ges mgwó 3x + 4.
wb‡Y©q avivwU : 2 + 22 + 23 + .......
N cÖ`Ë (i) bs avivwU : 5 + 55 + 555 + .......
1
Ges mvaviY AbycvZ 2. g‡b Kwi, S = 5 + 55 + 555 + ....... n c` ch©šÍ
S
M K bs n‡Z cÖvß avivwU, ev, 5 = 1 + 11 + 111 + ....... n c` ch©šÍ [Dfqcÿ‡K 5 Øviv fvM K‡i]
1 1 1
3x + 5 + (3x + 5)2 + (3x + 5)3 +
...... ev, 9S
5
= 9 + 99 + 999 + ..... n c` ch©šÍ [Dfq cÿ‡K 9 Øviv ¸Y K‡i]
1 = (10  1) + (100  1) + (1000  1) + ...... n c` ch©šÍ
avivwUi 1g c`, a = (3x + 5)
= (10  1) + (102  1) + (103  1) + ....... n c` ch©šÍ
1 = 10 + 102 + 103 + .......... + 10n  n
(3x + 5)2 1
mvaviY AbycvZ, r = 1 = 3x + 5 10n  1
= 10 n
10  1
3x + 5
10
avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw` | r |< 1 = 9 (10n  1)  n
1
A_©vr   5 10  50 5n
 S = 9  9 (10n  1)  n = 81 (10n  1)  9
3x + 5 < 1 nq,  
1 50 5n
ev,  1 < 3x + 5 < 1 wb‡Y©q avivwUi n msL¨K c‡`i mgwó = 81 (10n  1)  9 .
2 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021

m„Rbkxj cÖkœ 2 2x1+ 1 + (2x 1+ 1)2 + (2x 1+ 1)3 + ...... GKwU 1 1 1


N cÖ`Ë aviv : 2x + 1 + (2x + 1)2 + (2x + 1)3 + ......
AbšÍ ¸‡YvËi aviv| 1
avivwUi 1g c`, a = 2x + 1
K. x = 1 n‡j, avivwUi mvaviY AbycvZ wbY©q Ki| 2
1
3
L. x = 2 n‡j, mßg c` Ges cÖ_g 20 c‡`i mgwó wbY©q Ki| 4 (2x + 1)2
Ges mvaviY AbycvZ, r= 1
M. x Gi Dci Kx kZ© Av‡ivc Ki‡j avivwUi AmxgZK mgwó 2x + 1
_vK‡e Ges †mB mgwó wbY©q Ki| 4 1 (2x + 1) 1
[gwZwSj g‡Wj ¯‹zj GÛ K‡jR, XvKv] = (2x + 1)2  1 = 2x + 1
2bs cÖ‡kœi mgvavb cÖ`Ë avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e
1 1 1 hw`  1 < r < 1 nq
L cÖ`Ë avivwU : 2x + 1 + (2x + 1)2 + (2x + 1)3 + .......
1
x=1 n‡j, ev,  1 < 2x + 1 < 1
1 1 1 1 1
avivwU : 2. 1 + 1 + (2. 1 + 1)2 + (2. 1 + 1)3 + ....... GLb,  1 < 2x + 1 Ges 2x + 1 < 1
1 1 1
= 3 + 32 + 33 + ........ ev, 2x + 1 <  1 ev, 2x + 1 > 1
1 1 1 1 ev, 2x <  2 [1 we‡qvM K‡i] ev, 2x > 0
avivwUi mvaviY AbycvZ, r = 32  3 = 9  3 = 3 ev, x <  1 [2 Øviv fvM K‡i]  x>0
1  x<1
 avivwUi mvaviY AbycvZ = 3.
 x <  1 Ges x > 0
3  cÖ`Ë avivi AmxgZK mgwó,
M x = 2 n‡j,
a
1 1 1 S =
avivwU : 3 + 3 1r
2+ 3 3 + .......
2. 2 + 1 2. + 1 2. + 1 1
 2   2  2x + 1
1 1 1 = 1
= 3 + 1 + (3 + 1)2 + (3 + 1)3 + ...... 1  2x + 1
1 1 1 1 1
= 4 + 42 + 43 + .......
2x + 1 2x + 1 1 2x + 1 1
1 = = 2x = 2x + 1  2x = 2x
avivi cÖ_g c`, a = 4 2x + 1  1
2x + 1 2x + 1
1 1 1 1
Ges mvaviY AbycvZ, r = 42  4 = 16  4 = 4 < 1 1
wb‡Y©q kZ© : x <  1 Ges x > 0 Ges mgwó 2x.
 avivi mßg c` = ar7  1
1 1 1 1 m„Rbkxj cÖkœ 3 7 + 77 + 777 + ..............
= ar6 = 4  46 = 47 = 16384
avivwUi cÖ_g 20wU c‡`i mgwó, 1 1 1
Ges 4x + 2 + (4x + 2)2 + (4x + 2)3 .... `yBwU aviv|
a(1  r20)
S20 = K. x = 1 n‡j, wØZxq avivwUi mvaviY AbycvZ wbY©q Ki| 2
1r
1 20
 1  L. cª_g avivwUi cÖ_g n-msL¨K c‡`i mgwó wbY©q Ki| 4
4 1  4  M. x Gi Dci Kx kZ© Av‡ivc Ki‡j wØZxq avivwUi AmxgZK
= 1
14 mgwó _vK‡e? †mB mgwó wbY©q Ki| 4
[B¯úvnvbx cvewjK ¯‹zj I K‡jR, Kzwgjøv]
1 1
4 1  420 3bs cÖ‡kœi mgvavb
=
41 L cÖ`Ë wØZxq aviv :
4 1 1 1
1 420  1 4x + 2 + (4x + 2)2 + (4x + 2)3 + ......
4  420  x = 1 n‡j, avivwU n‡e :
= 3 1 1 1
4 4 + 2 + (4 + 2)2 + (4 + 2)3 + ..........
1 4 420  1 1 420  1 1 1 1
=43
 420  = 3  420  = 6 + 62 + 63 + .....................
1 1 1 1 1
wb‡Y©q avivi mßg c` 16384 avivwUi mvaviY AbycvZ = 62  6 = 62  6 = 6
1 420  1
Ges cÖ_g 20wU c‡`i mgwó 3  420 . wb‡Y©q mvaviY AbycvZ 6.
1
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 3
M 7 + 77 + 777 + ......... 1 1 1
m„Rbkxj cÖkœ 4 + + + ...... GKwU
g‡b Kwi, S = 7 + 77 + 777 + ........ n c` ch©šÍ (4x  1) (4x  1)2 (4x  1)3
S AbšÍ ¸‡YvËi aviv|
ev, 7 = 1 + 11 + 111 + ..... n c` ch©šÍ
K. x = 1 n‡j avivwUi mvaviY AbycvZ wbY©q Ki| 2
[Dfqcÿ‡K 7 Øviv fvM K‡i] 5
9S L. x = 4 n‡j avivwUi 1g c` Ges 1g 10wU c‡`i mgwó
ev, 7
= 9 + 99 + 999 + ......... n c` ch©šÍ
wbY©q Ki| 4
[Dfq cÿ‡K 9 Øviv ¸Y K‡i]
M. x Gi Dci Kx kZ© Av‡ivc Ki‡j cÖ`Ë avivwUi AmxgZK
= (10  1) + (100  1) + (1000  1) +....... n c` ch©šÍ
mgwó _vK‡e Ges †mB mgwó wbY©q Ki| 4
= (10  1) + (102  1) + (103  1) + ........ n c` ch©šÍ
[D`qb gva¨wgK we`¨vjq, ewikvj]
= 10 + 102 + 103 + .......... n c` ch©šÍ  n
= 10(1 + 10 + 102 + .......... + 10n  1)  n
4bs cÖ‡kœi mgvavb
10n  1 10 1 1 1
= 10  n = 9 (10n  1)  n L cÖ`Ë avivwU : + + + ..........
10  1 4x  1 (4x  1)2 (4x  1)3
7 10  70 7n 1 1 1
 S = 9  9 (10n  1)  n = 81 (10n  1)  9 x = 1 n‡j, avivwU : + + + ....
  4.1  1 (4.1  1)2 (4.1  1)3
1 1 1
 avivwUi n msL¨K c‡`i mgwó = 3 + 32 + 33 + ................
710  70 7n 1 1 1 1
= 9 9 (10n  1)  n = 81 (10n  1)  9 avivwUi mvaviY AbycvZ, r = 32  3 = 9  3 = 3.
 
N cª`Ë wØZxq aviv : 5
1 1 1 M x = 4 n‡j :
4x + 2 + (4x + 2)2 + (4x + 2)3 + .......... 1 1 1
1 avivwU = 5 + +
5 2  5 3
+ ..........
avivwUi cÖ_g c`, a = 4x + 2 
441 4 1 4   1
 4   4 
1 1 1
mvaviY AbycvZ, r = (4x + 2)2  4x + 2 = 4x + 2 1 1 1
= + + + ..........
5  1 (5  1)2 (5  1)3
avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw` 1 1 1
|r| < 1 nq = 4 + 42 + 43 + ..........
1 1
ev, avivi, cÖ_g c`, a = 4
4x + 2 < 1
1 1 1 4 1
1 mvaviY AbycvZ, r = 42  4 = 16  1 = 4 < 1
ev,  1 < 4x + 2 < 1
1 1 a(1  r10)
GLb,  1 < 4x + 2 A_ev, 4x + 2 < 1  cÖ_g 10wU c‡`i mgwó, S10 =
1r
10
1  1 
ev,  1 > 4x + 2 ev, 4x + 2 > 1
4 1  4 
ev, 4x + 2 <  1 ev, 4x > 1  2 = 1
ev, 4x <  1  2 ev, 4x >  1 14
1
ev, 4x <  3 x>4 1 4 410  1 1 410  1
= 4  3  410  = 3  410 
3    
 x<4 1 410  1
wb‡Y©q avivwUi 1g c` 4 Ges cÖ_g 10wU c‡`i mgwó 3  410 .
1
3 1
 avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw` x <  4 A_ev x >  4 nq| 1
N cÖ`Ë avivwUi, cÖ_g c`, a =
4x  1
avivwUi AmxgZK mgwó, 1 1
a Ges mvaviY AbycvZ, r = (4x  1)2  4x  1
S =
1r 1
1  r=
4x  1
4x + 2
= 1
avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw`,  1 < r < 1 nq
1  4x + 2 1
ev,  1 < 4x  1 < 1
1
4x + 2 GLv‡b,  1 < 4x1 1 Avevi, 4x1 1 < 1
= 4x + 1
ev,  1 > 4x  1 ev, 4x  1 > 1
4x + 2
ev,  1 + 1 > 4x ev, 4x > 1 + 1
1 4x + 2 1
= 4x + 2  4x + 1 = 4x + 1 ev, 0 > 4x ev, 4x > 2
ev, 0 > x 1
3 1 1 ev, x > 2
wb‡Y©q kZ© : x <  4 A_ev, x >  4 Ges AmxgZK mgwó 4x + 1.  x<0
4 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
1 1
kZ© : x < 0 A_ev x > 2. GLb,  1 < 4x  1
a ev, 4x  1 <  1
 mgwó, S = 1  r
ev, 4x <  1 + 1 [Dfqc‡ÿ 1 †hvM K‡i]
1 1
4x  1 4x  1
ev, 4x < 0
1 4x  1 1
= = =  =  x<0
1 4x  1  1 4x  1 4x  2 4x  2
1 1
4x  1 4x  1 Avevi, 4x  1 < 1
1 1
wb‡Y©q kZ© : x < 0 A_ev x > 2 Ges mgwó 4x  2. ev, 1 < 4x  1
ev, 4x  1 > 1
cvVm~Î : Amxg ¸‡YvËi avivi mgwó ev, 4x > 1 + 1 [Dfqc‡ÿ 1 †hvM K‡i]
ev, 4x > 2
m„Rbkxj cÖkœ 5 1 + (4x  1)1 + (4x  1)2 + (4x  1)3 +
ev, x > 24 [Dfqcÿ‡K 4 Øviv fvM K‡i]
......... GKwU AbšÍ ¸‡YvËi aviv|
K. x = 1 Gi Rb¨ cÖvß avivwUi mvaviY AbycvZ wbY©q Ki| 2 ev, x > 12
L. x = 2 Gi Rb¨ cÖvß avivwUi cÖ_g 20wU c‡`i mgwó wbY©q Ki| 4  cÖ`Ë avivi AmxgZK mgwó,
M. x Gi Dci Kx kZ© Av‡ivc Ki‡j avivwUi AmxgZK mgwó a
S =
_vK‡e Ges †mB mgwó wbY©q Ki| 4 1r
[Kzwgjøv †evW© 2019] 1
= 1
5bs cÖ‡kœi mgvavb 1
4x  1
L cÖ`Ë avivwU = 1 + (4x  1)–1 + (4x  1)2 + (4x  1)–3 +  1 1 4x  1 4x  1
1 1 1 = = =1 =
=1+ + + +  4x  1  1 4x  2 4x  2 4x  2
4x  1 (4x  1)2 (4x  1)3 4x  1 4x  1
GLb, x = 1 n‡j, 4x  1 = 4  1  1 = 3 1
1 1 1
wb‡Y©q kZ© : x < 0 A_ev, x > 12 Ges mgwó = 4x
4x  2
.
 x = 1 n‡j avivwU n‡e, 1 + 3 + 32 + 33 + 
1 1 1
avivwUi 1g c`, a = 1 m„Rbkxj cÖkœ 6 + + + ....... 
2p  7 (2p  7)2 (2p  7)3
1 1
mvaviY AbycvZ = 3  1 = 3 K. hw` p = 12 nq Z‡e avivwU wbY©q Ki Zvici D³ avivi
1 mvaviY AbycvZ wbY©q Ki| 2
 avivwUi mvaviY AbycvZ 3.
L. hLb, p = 9 ZLb avivwUi 12Zg c` I cÖ_g 15wU c‡`i
M GLv‡b, x = 2 n‡j, mgwó wbY©q Ki| 4
4x  1 = 4  2  1 = 7 M. p Gi Dci wKiƒc kZ© Av‡ivwcZ n‡j D³ avivwUi
1 1 1 AmxgZK mgwó _vK‡e Ges †mB mgwó wbY©q Ki| 4
GLb, avivwU n‡e, 1 + 7 + 72 + 73 + 
[ivRkvnx K¨v‡WU K‡jR, ivRkvnx]
GLv‡b, avivwUi 1g c`, a = 1 6bs cÖ‡kœi mgvavb
1 1
Ges mvaviY AbycvZ, r = 7  1 = 7 < 1 1 1 1
L cÖ`Ë avivwU : + +
2p  7 (2p  7)2 (2p  7)3
+ ..... 
 cÖ_g 20 wU c‡`i mgwó,
p = 12 n‡j avivwU :
a (1  r20) 1 1 1
S20 = + + + ......
1r 2  12  7 (2  12  7)2 (2  12  7)3
 120 1 1 1 1 1
1 1  7  1  20 1  20 + .......
    7 7 7 1 = + +
24  7 (24  7)2 (24  7)3
= = = 6 = 6 1  720
17
1 71   1 1 1
= 17 + 172 + 173 + .......
7 7
1
7 1 avivi cÖ_g c`, a = 17
 avivwUi cÖ_g 20 wU c‡`i mgwó 6 1  720.
Ges mvaviY AbycvZ, r = 171 2  17 1 1
= 172  17 = 17.
1
1 1 1
N cÖ`Ë aviv : 1 + + + + 
4x  1 (4x  1)2 (4x  1)3 M p = 9 n‡j avivwU :
avivwUi 1g c`, a = 1 1 1 1
+ + + .......
1 1 2  9  7 (2  9  7)2 (2  9  7)3
mvaviY AbycvZ, r = 4x  1  1 = 4x  1 1 1 1
= + + + .......
cÖ`Ë avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw`  1 < r < 1 nq| 18  7 (18  7)2 (18  7)3
1 1 1 1
ev,  1 < 4x  1 < 1 = 11 + 112 + 113 + .......
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 5
1 m„Rbkxj cÖkœ 7
cÖ`Ë avivi cÖ_g c`, a = 11 a + ab + ab2 + ab3 + ........
1 1 1 1 1
Ges mvaviY AbycvZ, r = 112  11 = 112  11 = 11 < 1 K. a = 1 Ges b = 2 n‡j avivi 9 Zg c‡`i gvb †ei Ki| 2
 12Zg c` = ar12  1 1
L. a = 1 Ges b = x + 1 n‡j x Gi Dci Kx kZ© Av‡ivc Ki‡j
1 1 11
= ar11 = 11  11
  avivi AmxgZK mgwó _vK‡e? kZ©vaxb mgwó wbY©q Ki| 4
1 1 1 M. a Gi ¯’‡j 5; ab Gi ¯’‡j 55 Ges ab2 Gi ¯’‡j 555 Ges ab3
= 11  (11)11 = (11)12
Gi ¯’‡j 5555 emv‡j †h aviv cvIqv hvq Zvi 1g n c‡`i
avivi cÖ_g 15wU c‡`i mgwó, mgwó †ei Ki| 4
a(1  r15) [Kzwgjøv wRjv ¯‹zj, Kzwgjøv]
S15 = ;r<1
1r
7bs cÖ‡kœi mgvavb
=
1 
11 

1 ( )
1 15
11 
 L cÖ`Ë aviv : a + ab + ab2 + ab3 + .....
1 1
1 a = 1 Ges b = 2 n‡j,
11

=
1
11 ( 1
1
1115) 1 1 1
cÖ`Ë avivwU n‡e, 1 + 2 + 22 + 23 + ........
11  1
 avivwUi 1g c` a = 1
11
1 1
1 11 1115  1 Ges mvaviY AbycvZ, r = 2  1 = 2 < 1.
= 11  10  1115 
 
1 1115  1 Avgiv Rvwb, ¸‡YvËi avivi n Zg c` = arn  1
= 10  1115 
  
1
avivwUi 9 Zg c` = ar91 = ar8 = 1  2 = 256
8 1
1
wb‡Y©q avivi 12 Zg c` 1112 Ges cÖ_g 15wU c‡`i mgwó 1
wb‡Y©q avivwUi 9 Zg c` 256.
1 1115  1
10 1115 . M cÖ`Ë aviv : a + ab + ab2 + ab3 + ........
1 1
N avivi cÖ_g c`, a = a = 1 Ges b = x + 1 n‡j, cÖ`Ë avivwU n‡e,
2p  7
1 1 1 1 1 1
Ges mvaviY AbycvZ, r = (2p  7)2  2p  7 = 2p  7 1 + x + 1 + (x +1)2 + (x + 3)3 + ........... hv GKwU ¸‡YvËi aviv|
avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw` |r| < 1 nq  avivwUi 1g c`, a = 1
ev,  1 < r < 1 1
1+x 1
ev,  1 < 2p1 7 < 1  mvaviY AbycvZ, r= 1 =1+x

GLv‡b,  1 < 2p1 7 Ges 2p1 7 < 1 avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e hw` | r | < 1 nq
A_©vr  1 < r < 1
ev,  1 > 2p  7 ev, 2p  7 > 1 1
ev,  1 + 7 > 2p ev, 2p > 1 + 7  1<1+x<1
1
ev, 6 > 2p ev, 2p > 8  1<1+x Ges 1 +1 x < 1
ev, 3>p  p>4
1 1<1+x
 p<3 ev, 1
>1+x
ev, 1 + x > 1
kZ©mg~n : p > 4 Ges p < 3. ev, 1 + x <  1
a ev, x > 1  1
mgwó, S = 1  r ev, x <  1  1  x > 0.
1 1  x<2
2p  7 2p  7  kZ© : x <  2 A_ev x > 0.
= 1 = 2p  7  1 avivwUi AmxgZK mgwó,
1
2p  7 2p  7 a
S =
1 1r
2p  7 1
= = 1
2p  8 11+x
2p  7
1 1+x
1 2p  7 1 = = x .
=  = . 1+x1
2p  7 2p  8 2p  8
1+x
1
wb‡Y©q kZ© : p > 4 Ges p < 3 Ges mgwó 2p  8. 1+x
wb‡Y©q kZ© : x <  2 A_ev x > 0 Ges mgwó = x .
6 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
N GLv‡b, a = 5, ab = 55, ab2 = 555 1 1 1
M ÔKÕ n‡Z cÖvß avivwU = 3 + 32 + 33 + .....; hv GKwU ¸‡YvËi aviv
3
Ges ab = 5555 n‡j,
cÖ`Ë avivwU n‡e, 5 + 55 + 555 + 5555 + .......... hvi 1g c`, a = 13 .
g‡b Kwi, S = 5 + 55 + 555 + ......... n c` ch©šÍ mvaviY AbycvZ, r = 13 < 1
S
ev, 5
= 1 + 11 + 111 + ...... n c` ch©šÍ  avivwUi 10 Zg c` = ar10  1
= ar9
[Dfqcÿ‡K 5 Øviv fvM K‡i] 1 1 9
9S =  3  3
ev, 5
= 9 + 99 + 999 + ..... n c` ch©šÍ   
1 1 1 1 1 1 1
[Dfq cÿ‡K 9 Øviv ¸Y K‡i] = 3  39 = 3  39 = 31 + 9 = 310 = 59049
= (10  1) + (100  1) + (1000  1) + ...... nc` ch©šÍ Ges cÖ_g 10wU c‡`i mgwó,
2 3
= (10  1) + (10  1) + (10  1) + ....... n c` ch©šÍ a(1  r10)
2 3 n S10 =
= 10 + 10 + 10 + .......... + 10  n 1r
10n  1 1 10
= 10 n  1  1 
10  1 3  3 
10 = 1
= 9 (10n  1)  n
1 3
5 10 
 S = 9  9 (10n  1)  n 1 1  59049  1
 
3 1  59049 59049 59048 29524
50 5n = =
= 81 (10n  1)  9 31 2 = 2  59049 = 59049
33
3
5 10
avivwUi n msL¨K c‡`i mgwó, 9  9 (10n  1)  n 1 29524
   avivwUi 10 Zg c` 59049 Ges cÖ_g 10wU c‡`i mgwó 59049 .
50 5n
= 81 (10n  1)  9 . 1 1 1
N cÖ`Ë aviv : 2x + 1 + (2x + 1)2 + (2x + 1)3 + ......
m„Rbkxj cÖkœ 8 2x1+ 1 + (2x 1+ 1)2 + (2x 1+ 1)3 + .... GKwU aviv| 1
avivwUi 1g c`, a = 2x + 1
K. x = 1 n‡j avivwU wbY©q Ki Ges cÖvß avivwUi mvaviY 1
(2x + 1)2
AbycvZ wbY©q Ki| 2 Ges mvaviY AbycvZ, r = 1
L. ÔKÕ bs G cÖvß avivwUi 10 Zg c` Ges cÖ_g 10wU c‡`i 2x + 1
mgwó wbY©q Ki| 4 1 (2x + 1) 1
= (2x + 1)2  1 = 2x + 1
M. x Gi Dci Kx kZ© Av‡ivc Ki‡j avivwUi AmxgZK mgwó
_vK‡e Ges †mB mgwó wbY©q Ki| 4 cÖ`Ë avivwUi AmxgZK mgwó _vK‡e
[gqgbwmsn wRjv ¯‹zj, gqgbwmsn] hw`  1 < r < 1 nq
8bs cÖ‡kœi mgvavb ev,  1 < 2x1+ 1 < 1
L †`Iqv Av‡Q, GLb,  1 < 2x1+ 1 Ges 1
2x + 1
<1
1 1 1
avivwU : 2x + 1 + (2x + 1)2 + (2x + 1)3 + ...... ev, 2x + 1 <  1 ev, 2x + 1 > 1
ev, 2x <  2 [1 we‡qvM K‡i] ev, 2x > 0
x=1 n‡j, avivwU :
ev, x <  1 [2 Øviv fvM K‡i]  x>0
1 1 1
+ + + ....  x<1
2  1 + 1 (2  1 + 1)2 (2  1 + 1)3
1 1 1  x <  1 Ges x > 0
= 2 + 1 + (2 + 1)2 + (2 + 1)3 + ......  cÖ`Ë avivi AmxgZK mgwó,
1 1 1 a
= 3 + 32 + 33 + ....... ; hv GKwU ¸‡YvËi aviv| S =
1r
1
GLv‡b, avivwUi 1g c`, a = 13 1
2x + 1 2x + 1
1 = =
1
1 2x + 1  1
32 2x + 1 2x + 1
 mvaviY AbycvZ, r = 1
1
3 2x + 1 1 2x + 1 1
= 2x = 2x + 1  2x = 2x
1
= 32  3 2x + 1
1 1 1
=93=3 wb‡Y©q kZ© : x <  1 A_ev x > 0 Ges mgwó 2x.
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 7

Aa¨vq 8 w·KvYwgwZ
1 + sin  + 1  sin  3+1
cvVm~Î : †iwWqvb cwigvc ev, 1 + sin   1 + sin  = 3  1 [†hvRb-we‡qvRb K‡i]
m„Rbkxj cÖkœ 1 tan  = a, sec  = b Ges cos  = c. 2
ev, 2 sin  = 2
4
1  sin 
K. wÎfz‡Ri wZbwU †Kv‡Yi AbycvZ 5 : 6 : 7 n‡j, ÿz`ªZg 1
ev, sin  = 2
†KvYwU‡K †iwWqv‡b cÖKvk Ki| 2
a+b1 1
L. cÖgvY Ki †h, a  b + 1 = c. 4 ev, sin  = 2

M. c = 3 n‡j  Gi gvb wbY©q Ki, hLb 0 <   2. 4  1g PZzf©v‡M, sin  = sin 6
[XvKv †evW© 2019]

1bs cÖ‡kœi mgvavb  =6
 5
L awi, †KvY wZbwU h_vµ‡g, 5xc, 6xc I 7xc Avevi, 2q PZzf©v‡M, sin  = sin   6 = sin 6
c c c c c
cÖkœg‡Z, 5x + 6x + 7x =  [wÎfz‡Ri wZb †Kv‡Yi mgwó 2 mg‡KvY =  ]
5
ev, 18xc = c  = 6
 5
ev, x = 18 wKš‘,  = 6 cÖ`Ë mgxKiY‡K wm× K‡i bv|
 5
 ÿz`ªZg †KvY = 5xc = 5  18 = 18 †iwWqvb| 5
    = 6 MÖnY‡hvM¨ bq|
cos  
M †`Iqv Av‡Q, tan  = a, sec  = b Ges =c wb‡Y©q gvb :  = 6.
1  sin 
a+b1
evgcÿ = a  b + 1 m„Rbkxj cÖkœ 2 A = 15 cos2  + 2 sin , 2 <  < 
tan  + sec   1
= B = 3 sin2  + 5 cos2 .
tan   sec  + 1
tan  + sec   (sec2   tan2 )
K. cÖgvY Ki †h, †iwWqvb †KvY GKwU aªæe †KvY| 2
= [ sec2   tan2  = 1] L. A = 7 n‡j, cot  Gi gvb wbY©q Ki| 4
tan   sec  + 1
(tan  + sec )  (sec  + tan ) (sec  tan ) M. B = 4 n‡j,  Gi gvb wbY©q Ki| 4
= [ewikvj †evW© 2019]
tan   sec  + 1
=
(tan  + sec ) (1  sec  + tan ) 2bs cÖ‡kœi mgvavb
(tan   sec  + 1) L g‡b Kwi, O †K›`ªwewkó ABC e„‡Ë AOB GKwU †iwWqvb
sin  1 sin  + 1
= tan  + sec  = + = †KvY| cÖgvY Ki‡Z n‡e †h, AOB GKwU aªæe †KvY|
cos  cos  cos 
(sin  + 1) (1  sin ) 1  sin2 
A¼b : OA †iLvs‡ki (e¨vmv‡a©i) P
= = Dci OP j¤^ AvuwK| B
cos  (1  sin ) cos  (1  sin )
2
cos  cÖgvY : OP j¤^ e„‡Ëi cwiwa‡K P
= [ 1  sin2  = cos2 ] we›`y‡Z †Q` K‡i| Zvn‡j Pvc AP = C A
cos  (1  sin ) O
cos  1 r
= = c = Wvbcÿ cwiwai GK-PZz_©vsk = 4 2r = 2
1  sin 
a+b1 Ges Pvc AB = e¨vmva© r
 = c. (cÖgvwYZ) [AOB = 1 †iwWqvb]
ab+1
cos  Avgiv Rvwb, e„‡Ëi †Kv‡bv Pv‡ci Dci `Ðvqgvb †K›`ª¯’ †KvY H
N †`Iqv Av‡Q, =c e„ËPv‡ci mgvYycvwZK|
1  sin 
†h‡nZz, c = 3 AOB Pvc AB
=
cos  AOP Pvc AP
 = 3
1  sin  Pvc AB
2  AOB =  AOP
cos  Pvc AP
ev, = ( 3)2 [Dfqcÿ‡K eM© K‡i]
(1  sin )2 r
1  sin2  =  GK mg‡KvY [OA e¨vmva© Ges OP Gi Dci j¤^]
r
ev, (1  sin ) (1  sin )
=3
2
(1 + sin ) (1  sin ) 2
ev, (1  sin ) (1  sin )
=3 = mg‡KvY

1 + sin  †h‡nZz mg‡KvY I  aªæeK, †m‡nZz AOB GKwU aªæeK †KvY|
ev, 1  sin 
=3
(cÖgvwYZ)
8 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
 1
M †`Iqv Av‡Q, A = 15 cos2  + 2 sin  ; 2 <  <  Avevi, sin  =  n‡j,
2
A = 7 n‡j, 15 cos2  + 2 sin  = 7 1   5
Z…Zxq PZzf©v‡M, sin  =  =  sin 4 = sin  + 4 = sin 4
ev, 15 (1  sin2 ) + 2 sin  = 7 [ 1  sin2  = cos2 ] 2  
ev, 15  15 sin2  + 2 sin  = 7 5
 = 4
ev,  15 sin2  + 2 sin  + 15  7 = 0
ev, 15 sin2   2 sin   8 = 0 1
sin  =  n‡j,
ev, 15 sin2   12 sin  + 10 sin   8 = 0 2
1   7
ev, 3 sin  (5 sin   4) + 2 (5 sin   4) = 0 PZz_© PZzf©v‡M, sin  =  =  sin 4 = sin 2   4 = sin 4
ev, (3 sin  + 2) (5 sin   4) = 0 2  
7
nq, 3 sin  + 2 = 0 A_ev, 5 sin   4 = 0  = 4
ev, 3 sin  =  2 ev, 5 sin  = 4  3 5 7
2 4 wb‡Y©q gvb  = 4 , 4 , 4 , 4 .
 sin  =  3  sin  = 5
 cvVm~Î : †iwWqvb cwigvc I wWwMÖ cwigv‡ci cvi¯úwiK m¤úK©
†h‡nZz 2 <  <  A_©vr  Gi Ae¯’vb 2q PZzf©v‡M|
2q PZzf©v‡M sin  abvZ¥K n‡e| m„Rbkxj cÖkœ 3 XvKv I PÆMÖvg c„w_exi †K‡›`ª 5 †KvY Drcbœ
2 K‡i Ges a sin   b cos  = c GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|
 sin  =  3 MÖnY‡hvM¨ bq|
4 K. c„w_exi e¨vmva© 6440 wK. wg. n‡j XvKv n‡Z PÆMÖv‡gi
Zvn‡j, sin  = 5 n‡j, `~iZ¡ wbY©q Ki| 2
4 2 16 9 3 L. cÖ`Ë mgxKiY n‡Z cÖgvY Ki †h,
cos  = 1  sin2  = 1  5 = 1  25 = 25 = ± 5
 a cos  + b sin  =  a2 + b2  c2. 4
 M. hw` a = 1, b =  1 Ges c = 2 nq Z‡e cÖ`Ë mgxKiYwU
†h‡nZz, 2 <  <  A_©vr  wØZxq PZzf©v‡M Ae¯’vb K‡i Ges sin
mgvavb Ki, †hLv‡b 0 <  < 2. 4
I cosec e¨ZxZ mKj w·KvYwgwZK AbycvZ FYvZ¥K| [exi‡kÖô b~i †gvnv¤§` cvewjK K‡jR, XvKv]
3
 cos  =  5 3bs cÖ‡kœi mgvavb
5
3 L g‡b Kwi, XvKv †_‡K PÆMÖv‡gi `~iZ¡ XvKv PÆMÖvg
A S B
cos  3 5 3 AB wK‡jvwgUvi| A I B †_‡K 6440
GLb, cot  = sin  = 4 =  5  4 =  4 5

5
wK‡jvwgUvi `~‡i c„w_exi †K‡›`ª O we›`y‡Z
O
3 Drcbœ †KvY AOB = 5|
wb‡Y©q gvb  4 . Zvn‡j, AO = r = e¨vmva© = 6440 wK.wg.
N †`Iqv Av‡Q, B = 3 sin2  + 5 cos2  †K›`ª¯’ †KvY AOB =  c„w_ex

5
B = 4 n‡j, 3 sin2  + 5 cos2  = 4 = 5 =  180  = 0.0873 †iwWqvb
 
ev, 3 sin2  + 5 (1  sin2 ) = 4 [ 1  sin2  = cos2 ] awi, Pvc AB XvKv †_‡K PÆMÖv‡gi `~iZ¡ = S wK.wg.
ev, 3 sin2  + 5  5 sin2  = 4
Avgiv Rvwb, S = r
ev,  2 sin2  = 4  5 =  1
= (6440  0.0873) wK.wg. = 562 wK.wg. (cÖvq)
ev, 2 sin2  = 1
 XvKv †_‡K PÆMÖv‡gi `~iZ¡ 562 wK.wg. (cÖvq)|
1
ev, sin2  = 2 M †`Iqv Av‡Q,
1 a sin   b cos  = c .................(1)
ev, sin  = ±
2 awi, a cos  + b sin  = r ..................(2)
1 (1) bs I (2) bs †K eM© K‡i †hvM K‡i cvB,
 sin  = n‡j,
2 (a sin   b cos )2 + (a cos  + b sin )2 = c2 + r2
1  ev, a2 sin2   2a sin   b cos  + b2 cos2  + a2 cos2  +
cÖ_g PZzf©v‡M, sin  = = sin 4
2 2a cos  b sin  + b2 sin2  = c2 + r2
 ev, a (sin + cos ) + b2(cos2  + sin2)  2ab sin  cos 
2 2 2
 =4
+ 2ab sin cos  = c2 + r2
1 ev, 2 2
a 1+b 1=c +r 2 2
 sin  = n‡j,
2 ev, r2 + c 2 = a 2 + b 2
 3
wØZxq PZzf©v‡M, sin  = sin   4 = sin 4 ev, r2 = a 2 + b 2  c 2
3 ev, r =  a2 + b2  c2
 = 4
 a cos  + b sin  =  a2 + b2  c2. (cÖgvwYZ)
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 9
N †`Iqv Av‡Q, a sin   b cos  = c Ges Pvc PA = e¨vmva© r B
P
a = 1, b =  1 Ges c = 2 n‡j, [POA = GK †iwWqvb]
sin  + cos  = 2 ......................... (1) cÖwZÁv 2 †_‡K cvB, O A
ev, (sin  + cos )2 = ( 2)2 [eM© K‡i] POA Pvc PA
= C
AOB Pvc AB
ev, sin2  + cos2  + 2 sin  cos  = 2
Pvc PA
ev, 1 + 2 sin  cos  = 2  POA =
Pvc AB  AOB
ev, 2 sin  cos  = 2  1 = 1 r
ev, 2 sin  cos  = sin2  + cos2  =  GK mg‡KvY [OA e¨vmva© Ges OB Gi Dci j¤^]
r
ev, sin2   2 sin  cos  + cos2  = 0 2
ev, (sin   cos )2 = 0 2
= mg‡KvY

ev, sin   cos  = 0 ev, sin  = cos 
sin 
†h‡nZz, mg‡KvY I  aªæeK †m‡nZz POB GKwU aªæeK †KvY|
ev, cos 
=1 ev, tan  = 1 = tan 4 (†`Lv‡bv n‡jv)

 =4 cvVm~Î : PviwU PZzf©v‡M w·KvYwgwZK AbycvZmg~‡ni wPý
Avevi, tan  = tan4 = tan  + 4 = tan 4
 5
m„Rbkxj cÖkœ 5 A = sec  + tan , B = cot2  + cosec2 .
5 K. wPÎmn  840 †Kv‡Yi Ae¯’vb †Kvb PZzf©v‡M wbY©q Ki| 2
 = 4
; hv (i) bs †K wm× K‡i bv| 2 2
L. †`LvI †h, (A  1) cosec  = A + 1. 4
AZGe, 0 <  < 2 e¨ewa‡Z mgvavb,  = 4. 5
M. hw` B = 3 nq Z‡e  Gi gvb wbY©q Ki| [hLb 0 <  < 2] 4
[h‡kvi †evW© 2020]
m„Rbkxj cÖkœ 4 c„w_exi e¨vmva© 6400 wK‡jvwgUvi| XvKv I
cÂMo c„w_exi †K‡›`ª 3.5 †KvY Drcbœ K‡i| 5bs cÖ‡kœi mgvavb
3 L  840 =  9  90  30
K. 13 †K wWwMÖ, wgwbU I †m‡K‡Û cÖKvk Ki| 2  840 GKwU FYvZ¥K †KvY Ges  Y

L. DÏxcK Abymv‡i XvKv I cÂM‡oi ga¨eZ©x `~iZ¡ wbY©q Ki| 4 840 †KvYwU Drcbœ Ki‡Z †Kv‡bv
M. †`LvI †h, †iwWqvb GKwU aªæe †KvY| 4 iwk¥‡K Nwoi KuvUvi w`‡K `yBevi X X

[†kicyi miKvwi wf‡±vwiqv GKv‡Wgx, †kicyi] m¤ú~Y© Ny‡i GKB w`‡K Av‡iv GK  840

4bs cÖ‡kœi mgvavb mg‡KvY ev 90 Ges 30 Ny‡i Z…Zxq Y


PZzf©v‡M Avm‡Z n‡q‡Q|
3 3 180 180 
L 13 = 13 

wWwMÖ [ 1c =   ]
 myZivs,  840 †KvYwU Z…Zxq PZzf©v‡M Aew¯’Z|
540 M †`Iqv Av‡Q A = sec  + tan 
= 13 wWwMÖ
ev, sec  + tan  = A
= 413218 . 46 1 sin 
3 ev, cos  + cos  = A
 13 †iwWqvb = 41 32 18.46.
1 + sin 
ev, cos 
=A
M GLv‡b, e¨vmva©, = r = 6400 wK. wg.
 (1 + sin )2
c„w_exi †K‡›`ª Drcbœ †KvY  = 3.5 = 3.5  180 †iwWqvb ev, cos2 
= A2 [eM© K‡i]

s = Pv‡ci ˆ`N©¨ = XvKv I cÂM‡oi `~iZ¡ (1 + sin )2


ev, = A2
1  sin2 

= r = 6400  3.5  180 wK.wg. (1 + sin )2
ev, = A2
(1 + sin )(1  sin )
112 
= 9 wK.wg. = 390.955 wK.wg. (cÖvq) 1 + sin 
ev, = A2
1  sin
wb‡Y©q `~iZ¡ : 390.955 wK.wg. (cÖvq)|
1 + sin  + 1  sin  A2 + 1
N g‡b Kwi, O †K›`ªwewkó ABC e„‡Ë POA GK †iwWqvb
ev, =
1 + sin   1 + sin  A2  1
[†hvRb-we‡qvRb K‡i]
†KvY| cÖgvY Ki‡Z n‡e †h, AOP GKwU aªæe †KvY| 2 A2 + 1
ev, =
2 sin  A2  1
GLv‡b, OA †iLvs‡ki (e¨vmv‡a©i) Dci OB j¤^|
1 A2 + 1
OB j¤^ e„‡Ëi cwiwa‡K B we›`y‡Z †Q` K‡i| ev, = 2
sin  A  1
Zvn‡j, Pvc AB = cwiwai GK-PZz_©vsk A2 + 1
ev, cosec  = 2
1 r A 1
= 4  2r = 2
 (A2  1) cosec  = A2 + 1. (†`Lv‡bv n‡jv)
10 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
N †`Iqv Av‡Q, B = cot2  + cosec2  M †`Iqv Av‡Q,
5 5 f(x) = sin x
B = 3 n‡j, cot2  + cosec2  = 3
 f() = sin 
ev, 3 cot2  + 3 cosec2  = 5 3  3
ev, 3 cot2  + 3(1 + cot2 ) = 5 GLv‡b, () =  2 ; 2 <  < 2
ev, 3 cot2  + 3 + 3 cot2  = 5  sin  =  2
3
ev, 6 cot2  = 5  3
ev, 6 cot2  = 2 3
Z…Zxq PZzf©v‡M, sin  =  2
2 1
ev, cot2  = 6 = 3 
ev, sin  = sin  + 3
1
ev, cot  =  3 + 
3 ev, sin  = sin  3 
1
cot  = n‡j, 4
3 ev, sin  = sin 3

1g PZzf©v‡M, cot  = cot 3 4  3
 = 3; hv 2 <  < 2 kZ© cvjb K‡i|

=3 4
wb‡Y©q gvb,  = 3 .
 4
3q PZzf©v‡M, cot  = cot  + 3 = cot 3 N †`Iqv Av‡Q,
4 f(x) = sin x
= 3
 
 f 2 + x = sin 2 + x = cos x
1
Avevi, cot  =  n‡j,    
3   2 5

GLv‡b, f 2 + x + f(x) = 4; 0 < x < 2

 
2q PZzf©v‡M, ev, cot  =  cot 3 5
ev, cos2 x + sin x = 4
 2
cot  = cot   3  = cot 3
  ev, 4(cos2 x + sin x) = 5
2 ev, 4{(1  sin2 x) + sin x} = 5
= 3
ev, 4  4 sin2 x + 4 sin x  5 = 0
 6 5
4_© PZzf©v‡M, cot  = cot 2   3 = cot  3  = cot 3 ev,  4 sin2 x + 4 sin x  1 = 0
5 ev, 4 sin2 x  4 sin x + 1 = 0
 = 3 ev, (2 sin x  1)2 = 0
 2 4 5 ev, 2 sin x  1 = 0
wb‡Y©q gvb :  = 3, 3 , 3 , 3 .
1
ev, sin x = 2
m„Rbkxj cÖkœ 6 f(x) = sin x. 1
sin x = 2 n‡j,
K. GKwU †Kv‡Yi gvb lvUg~jK c×wZ‡Z D Ges e„Ëxq
D R 
c×wZ‡Z Rc n‡j †`LvI †h, 180 =  . 2 cÖ_g PZzf©v‡M sin x = sin 6
3 
L. f() =  2 n‡j,  Gi gvb wbY©q Ki|  x = 6 hv MÖnY‡hvM¨, KviY 0 < x < 2
1  5

hLb, 2 <  < 2 .
3
4 Avevi, wØZxq PZzf©v‡M sin x = 2 = sin   6 = sin 6
5
M. mgvavb Ki :  x = 6 hv MÖnY‡hvM¨, KviY 0 < x < 2
   + f(x) = 5 ; †hLv‡b 0 < x < 2.
2
 5
f + x 4
 2  4 wb‡Y©q mgvavb, x = 6, 6 .
[gwZwSj miKvwi evjK D”P we`¨vjq, XvKv]
6bs cÖ‡kœi mgvavb m„Rbkxj cÖkœ 7 tan A + sec A = pq Ges R = sec  + tan .
  11
L Avgiv Rvwb, 1 = 180 †iwWqvb K. tan  6  Gi gvb wbY©q Ki| 2
D
ev, D = 180 †iwWqvb L. †`LvI †h, cos A = p22pq
+ q2
. 4
D
cÖkœg‡Z, 180 = R M.  Gi m¤¢ve¨ gvb¸‡jv wbY©q Ki hLb R = 3
D R Ges 0 <  < 2. 4
 180 = . (†`Lv‡bv n‡jv) [Kzwgjøv gWvb© nvB ¯‹zj, Kzwgjøv]

D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 11

7bs cÖ‡kœi mgvavb 2


ev, tan  =
2 3
 11
L tan 6 =  tan  6 
11 1
    ev, tan  =
3
  
=  tan 2  6  =  tan 4  2  6   
ev, tan  = tan 6 = tan  + 6 [ 0 <  < 2]
   
= (  tan

6 ) [n = 4 I PZz_© PZzf©vM] 
ev, tan  = tan 6 = tan 6
7

 1
= tan 6 =  7
3   = 6, 6
1
wb‡Y©q gvb : . 7 7
3 wKš‘  = 6 MÖnY‡hvM¨ bq| KviY  = 6 n‡j cÖ`Ë mgxKiYwU
M †`Iqv Av‡Q, wm× nq bv|
p 
tan A + sec A = q wb‡Y©q gvb :  = 6.
sin A 1 p
ev, cos A + cos A = q
cvVm~Î : AbyaŸ© 2 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
sin A + 1 p
ev, cos A = q m„Rbkxj cÖkœ 8 P = 3 tan2   4 3 sec  + 7
(1 + sin A)2 p2 Ges Q = 15 sin2 A + 2 cos A, †hLv‡b A m~²‡KvY|
ev, cos2 A = q2 [eM© K‡i]
(1 + sin A)2 p2 K. 30 15 36 †K †iwWqv‡b cÖKvk Ki| 2
ev, 1  sin2 A q
= 2 L. hw` P = 0 Ges 0 <  < 2 nq, Z‡e  Gi gvb wbY©q Ki| 4
(1 + sin A) (1 + sin A) p2 M. Q = 7 n‡j tan A Gi gvb wbY©q Ki| 4
ev, (1 + sin A) (1  sin A) q
= 2 [XvKv †evW© 2020]
2
1 + sin A p 8bs cÖ‡kœi mgvavb
ev, 1  sin A q
= 2
36 
1 + sin A + 1  sin A p2 + q2 L 30 15 36 = 30 15 60
ev, = [†hvRb-we‡qvRb K‡i]  
1 + sin A  1 + sin A p2  q2
3 
= 30 15 5
2 2
2 p +q
ev, 2 sin A = p2  q2
 
78
1 p2 + q 2 = 30  5 
ev, =
sin A p2  q2  
78 
p2  q 2 = 30 
ev, sin A = p2 + q2 [wecixZKiY K‡i]  5  60
13 
(p2  q2)2 = 30 50
ev, sin2 A = (p2 + q2)2 [eM© K‡i]  
1513 
(p2  q2)2
1  cos2 A = (p2 + q2)2 =  50  180 †iwWqvb
ev,  
(p2  q2)2 = 0.52813 †iwWqvb (cÖvq)
ev, cos2 A = 1  (p2 + q2)2
 30 15 36 = 0.52813 †iwWqvb (cÖvq)|
(p2 + q2)2  (p2  q2)2
ev, cos2 A = M †`Iqv Av‡Q,
(p2 + q2)2
4p q 2 2 P = 3 tan2   4 3 sec  + 7
ev, cos2 A = (p2 + q2)2 P = 0 n‡j,
4p2q2 3 tan2   4 3 sec  + 7 = 0
ev, cos A = (p2 + q2)2 ev, 3 (sec2   1)  4 3 sec  + 7 = 0
2pq ev, 3 sec2   3  4 3 sec  + 7 = 0
 cos A = p2 + q2. (†`Lv‡bv n‡jv)
ev, 3 sec2   4 3 sec  + 4 = 0
N †`Iqv Av‡Q, R = sec  + tan  ev, ( 3 sec )2  2. 3 sec .2 + 22 = 0
kZ©g‡Z, R= 3 ev, ( 3 sec   2)2 = 0
ev, sec  + tan  = 3 ev, 3 sec   2 = 0
ev, sec  = 3  tan  2
ev, sec  =
ev, sec2  = ( 3  tan )2 [eM© K‡i] 3
ev, 1 + tan2  = 3  2 3 tan  + tan2  1 2
ev, cos 
=
3
ev, tan2  + 2 3 tan   tan2  = 3  1
3
ev, 2 3 tan  = 2 ev, cos  = 2
12 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
1g PZzf©v‡M, 9bs cÖ‡kœi mgvavb
3
cos  = 2 = cos 6
 L Nwo‡Z ev‡R 8 : 30
Avgiv Rvwb,
 wgwb‡Ui KvUv 1 wgwb‡U 1 Ni AwZµg K‡i
 =6
 " " 30 " 30 " " "
PZz_© PZzf©v‡M, Ges NÈvi KvUv 60 wgwb‡U AwZµg K‡i 5 Ni
 12   
cos  = cos 2  6  = cos  6 
5
    " " 1 " "
" 60 "
11 5  30
 = 6 " " 30 " " " 60 " = 2.5 Ni
 11 GLb, NÈvi KvUv 1 NÈvq AwZµg K‡i 5 Ni
wb‡Y©q gvb :  = 6, 6 .
" " 8 " " " (5  8) Ni = 40 Ni
N †`Iqv Av‡Q, 8:30 wgwb‡U NÈvi KuvUv AwZµg K‡i = (40 + 2.5) Ni
Q = 15 sin2 A + 2 cos A = 42.5 Ni
Q = 7 n‡j, NÈvi KuvUv I wgwb‡Ui KvUvi e¨eavb (42.5  30) Ni
15 sin2 A + 2 cos A = 7 = 12.5 Ni
ev, 15(1  cos2 A) + 2 cos A = 7 Avgiv Rvwb,
ev, 15  15 cos2 A + 2 cos A  7 = 0 Nwoi cÖ‡Z¨KwU Ni †K‡›`ª 6 †KvY Drcbœ K‡i|
ev,  15 cos2 A + 2 cos A + 8 = 0  †K‡›`ª Drcbœ †Kv‡Yi cwigvY = (12.5  6) = 75
ev, 15 cos2 A  2 cos A  8 = 0  mKvj 8:30 Uvq Nwoi NÈvi I wgwb‡Ui KvUvi AšÍM©Z †KvY 75|
ev, 15 cos2 A + 10 cos A  12 cos A  8 = 0
M †`Iqv Av‡Q, p sin  + q cos  = r
ev, 5 cos A (3 cos A + 2)  4(3 cos A + 2) = 0
ev, (p sin  + q cos )2 = r2 [eM© K‡i]
ev, (5 cos A  4) (3 cos A + 2) = 0 ev, p2 sin2  + 2 pq sin . cos  + q2 cos2  = r2 .....(1)
nq, 5 cos A  4 = 0 A_ev, awi, p cos   q sin  = x
ev, 5 cos A = 4 3 cos A + 2 = 0
ev, (p cos   q sin )2 = x2
4 ev, 3 cos A =  2 ev, p2 cos2   2pq sin  cos  + q2 sin2  = x2 .....(2)
ev, cos A = 5 2
ev, cos A =  3 mgxKiY (1) I (2) bs †hvM K‡i cvB,
p2 sin2  + 2pq sin  cos  + q2 cos2  + p2 cos2   2pq sin 
[MÖnY‡hvM¨ bq KviY A m~²‡KvY] cos  + q2 sin2  = r2 + x2
16 ev, p2(sin2  + cos2 ) + q2(sin2  + cos2 ) = r2 + x2
ev, cos2 A = 25
16
ev, p2.1 + q2.1 = r2 + x2
ev, 1  sin2 A = 25 ev, x2 + r2 = p2 + q2
16 ev, x2 = p2 + q2  r2
ev, sin2 A = 1  25 ev, x =  p2 + q2  r2
25  16  p cos   q sin  =  p2 + q2  r2. (cÖgvwYZ)
ev, sin2 A = 25
2 9 N †`Iqv Av‡Q,tan  = x  sec 
ev, sin A = 25 x = 2 cos  n‡j, tan  = 2 cos   sec 
3 2 sin  1
ev, sin2 A = 5 ev, cos  = 2 cos   cos 
3 sin  2 cos2   1
 sin A = 5 ev, cos  = cos 
3 ev, sin  = 2 cos2   1
sin A 5 3 5 3 ev, sin  = 2(1  sin2 )  1
 tan A = cos A = 4 = 5  4 = 4
ev, sin  = 2  2sin2   1
5
ev, 2sin2  + sin   2 + 1 = 0
3
wb‡Y©q gvb : tan A = 4. ev, 2sin2  + sin   1 = 0
ev, 2sin2  + 2sin   sin   1 = 0
m„Rbkxj cÖkœ 9 p sin  + q cos  = r Ges tan  = x  sec . ev, 2sin (sin  + 1)  1 (sin  + 1) = 0
K. mKvj 8:30 Uvq Nwoi NÈvi KuvUv I wgwb‡Ui KuvUvi AšÍM©Z ev, (2 sin   1) (sin  + 1) = 0
†KvY‡K wWwMÖ‡Z wbY©q Ki| 2 nq, 2 sin   1 = 0 A_ev, sin  + 1 = 0
1 ev, sin  =  1
2 2
L. cÖgvY Ki †h, p cos   q sin  =  p + q  r . 2
4 ev, sin  = 2
3
M. x = 2 cos  n‡j,  Gi gvb wbY©q Ki| ev, sin  = sin 2
[†hLv‡b 0 <  < 2] 4 3
[Kzwgjøv †evW© 2020] ev,  = 2
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 13
1  1 3
1g PZzf©v‡M, sin  = 2 = sin 6 =482
 1 3
 =6 =22
 6   5 13 2
2q PZzf©v‡M, sin  = sin   6 = sin 6 = sin 6
=2 = 2 1
5  cos 3 = 4 cos3   3 cos . (cÖgvwYZ)
 = 6
N GLv‡b, OM = x, PM = y, P
3
wKš‘  = 2 cÖ`Ë mgxKiY‡K wm× bv Kivq  Gi GB gvb OP = 2
x +y 2
x2 + y2
y
MÖnY‡hvM¨ bq| GLb, x2 + y2 + x = 3y
x2 + y 2 x 
 5 O x M
wb‡Y©q gvb :  = 6, 6 | ev, y +y= 3
[Dfqcÿ‡K y Øviv fvM K‡i]
m„Rbkxj cÖkœ 10 OP OM
ev, +
PM PM
= 3
OP OM
P(x, y) ev, cosec  + cot  = 3  cosec  = PM  cot  = PM 
1 cos 
ev, sin  + sin  = 3

 ev, 1 +sincos  = 3
O
M
ev, 1 + cos  = 3 sin 
K. 555453 †K †iwWqv‡b cÖKvk Ki| 2 2
ev, (1 + cos )2 = ( 3 sin ) [Dfqcÿ‡K eM© K‡i]
L. x = 1, y = 3 n‡j cÖgvY Ki †h,
ev, 1 + 2 cos  + cos2  = 3 sin2 
cos 3 = 4 cos3   3 cos . 4
ev, 1 + 2 cos  + cos2  = 3(1  cos2 )
M. x2 + y 2 + x = 3y n‡j  wbY©q Ki| 4
ev, 1 + 2 cos  + cos2  = 3  3 cos2 
[mwdDwÏb miKvi GKv‡Wgx GÛ K‡jR, U½x, MvRxcyi]
ev, 1 + 2 cos  + cos2   3 + 3 cos2  = 0
10bs cÖ‡kœi mgvavb ev, 4 cos2  + 2 cos   2 = 0
53
L 555453 = 55 54 60 ev, 2 cos2  + cos   1 = 0
  ev, 2 cos2  + 2 cos   cos   1 = 0
3293  201293
= 55  ev, 2 cos (cos  + 1)  1(cos  + 1) = 0
 60  60 =  3600 
ev, (cos  + 1) (2 cos   1) = 0


201293
=  3600  180 †iwWqvb
  1 =
c
180[ ]  cos  + 1 = 0
ev, cos  =  1
A_ev, 2 cos   1 = 0
 ev, cos  = 12
= 
201293 3.1416
 3600  180  †iwWqvb (cÖvq)   = 180
ev, cos  = cos 60
= 0.9759 †iwWqvb (cÖvq) wKš‘,   180
  = 60
 555453 = 0.9759 †iwWqvb (cÖvq)|
wb‡Y©q gvb 60.
M GLv‡b, x = 1, y = 3 n‡j,
x2 + y 2 = 1 2 + ( 3 2)
cvVm~Î :   †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
= 1+3= 4=2 m„Rbkxj cÖkœ 11 A = sec  + tan  Ges B = cos  256 .
y  
GLb, tan  = x
x2 + y2
K. B Gi gvb wbY©q Ki| 2
3 y x2  1
ev, tan  = 1 = 3 L. hw` A = x nq, Z‡e †`LvI †h, sin  = x2 + 1. 4

ev, tan  = 3 = tan 60 x
M.  Gi m¤¢ve¨ gvb¸‡jv wbY©q Ki hLb A = 3 Ges 0 <  < 2. 4
  = 60 [Kzwgjøv †evW© 2017]
evgcÿ = cos 3 11bs cÖ‡kœi mgvavb
= cos 3  60
 25 
= cos 180 L †`Iqv Av‡Q, B = cos  6
=1  
Wvbcÿ = 4 cos3   3 cos  25   3
= cos 6 = cos 4 + 6  = cos 6 = 2
= 4 cos3 60  3 cos 60  
1 3 1 3
= 4   2  3  2  B Gi gvb 2 .

14 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
M †`Iqv Av‡Q, A = sec  + tan  m„Rbkxj cÖkœ 12 (i) tan A = 125 ; tan A I sin A wecixZ wPýwewkó|
Ges A = x n‡j, sec  + tan  = x
ev, tan  + sec  = x (ii)  PQR-G Q = 90, PRQ = ,
PQ
sin  1
ev, cos  + cos  = x PR
Ges QR
=a PR
= b.

sin  + 1
K. sin B + cos B = 1 n‡j, cÖgvY Ki †h, sin B  cos B =  1. 2
ev, cos 
=x
L. sin ( A) + cot A
Gi gvb wbY©q Ki| 4
sec ( A)  cosec A
(sin  + 1)2 b 2
ev, = x2 [eM© K‡i] 1 5
cos2  M. a2 + a2 = 3 n‡j  Gi gvb wbY©q Ki; †hLv‡b, 0 <  < 2. 4
(sin  + 1) (sin  + 1) [beve dqRy‡bœQv miKvwi evwjKv D”P we`¨vjq, Kzwgjøv]
ev, = x2
1 – sin2 
(sin  + 1) (sin  + 1) 12bs cÖ‡kœi mgvavb
ev, = x2
(1 + sin ) (1 – sin ) L GLv‡b, sin B + cos B = 1
1 + sin  ev, (sin B + cos B)2 = 12 [eM© K‡i]
ev, = x2
1 – sin  ev, sin2 B + cos2 B + 2 sin B . cos B = 1
1 + sin  – 1 + sin  x2 – 1
ev, = 2 [we‡qvRb-†hvRb K‡i] ev, 1 + 2 sin B cos B = 1
1 + sin  + 1 – sin  x + 1
2
2 sin  x – 1 ev, 2 sin B cos B = 0
ev, 2 = x2 + 1 Avevi, (sin B  cos B)2 = (sin B + cos B)2  4 sin B cos B
x2 – 1 = 12  4 . 0 = 1
 sin  = x2 + 1. (†`Lv‡bv n‡jv)
 sin B  cos B =  1. (cÖgvwYZ)
N †`Iqv Av‡Q, A = sec  + tan  Ges A = 3 M †`Iqv Av‡Q, tan A = 12
5
 sec  + tan  = 3
cv‡ki wPÎ n‡Z, C
1 sin 
ev, cos  + cos  = 3 AC = AB + BC 2 2
13 5
1 + sin  = 122 + 52
ev, cos  = 3
= 144 + 25 A B
ev, 1 + sin  = 3 cos  12
= 169 = 13
ev, (1 + sin )2 = ( 3 cos )2 [eM© K‡i] BC 5
 sin A =  AC =  13
ev, 1 + 2 sin  + sin2  = 3 cos2 
ev, 1 + 2 sin  + sin2  = 3(1  sin2 ) [†h‡nZz tan A I sin A wecixZ wPýhy³]
AB 12
ev, 1 + 2 sin  + sin2  = 3  3 sin2  cos A =  AC =  13 [ tan A abvZ¥K Ges sin A FYvZ¥K]
ev, 1 + 2 sin  + sin2   3 + 3 sin2  = 0 1 1 13
ev, 4 sin2  + 2 sin   2 = 0 cosec A = sin A =  5 =  5
ev, 2 sin2  + sin   1 = 0 13
ev, 2 sin2  + 2 sin   sin   1 = 0 1 1 13
sec A = cos A =  12 =  12
ev, 2 sin  (sin  + 1)  1(sin  + 1) = 0
13
ev, (sin  + 1) (2 sin   1) = 0
1 1 12
 sin  + 1 = 0 A_ev, 2 sin   1 = 0 cot A = tan A = 5 = 5
ev, sin  =  1 1 12
3
ev, sin  = 2
ev, sin  = sin 2 sin( A) + cot A
cÖ`Ë ivwk =
sec ( A)  cosec A
3
 = 2 5 12
  13 + 5
1 1 
 sin A + cot A  
= =
sin  = 2 n‡j, sin  = 2 = sin 6 sec A  cosec A 13 13
 12   5 

 
 =6 5 12 25 + 156
1  13 + 5 13  5
sin  = 2 = sin   6  = 13 13 =
   12 + 5
 65 + 156
5 12  5
 = 6
181
5 3 13  5 181 12  5 2172
wKš‘  = 6 , 2 mgxKiY‡K wm× bv Kivq  Gi GB gvbØq = 91 =  91 = 1183
13  5
MÖnY‡hvM¨ bq| 12  5
 2172
wb‡Y©q gvb :  = 6. wb‡Y©q gvb = 1183.
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 15
N †`Iqv Av‡Q, PQR G Q = 90, PRQ =  M †`Iqv Av‡Q,
PQ
PR
=a Gi QR
PR
=b cot  2  B = Q
3
PQ P
 
GLv‡b, PR = a ev, sin  = a Q= 3 n‡j,

cot  2  B = 3
 a = sin  3
QR  
Ges PR = b 

R Q ev, tan B = tan 3
ev, cos  = b
 b = cos  
 B=3
b2 1 5 cos2  1 5
GLb, a2 + a2 = 3 n‡j, sin2  + sin2  = 3 evgcÿ = cos 3B

= cos3. 3
cos2  + 1 5
ev, sin2  = 3  
ev, 5 sin2  = 3 cos2  + 3 = cos  =  1
ev, 5 sin2   3(1  sin2 ) = 3 Wvbcÿ = 4 cos3 B  3 cos B
 3 
ev, 5 sin2   3 + 3 sin2  = 3 = 4 cos 3   3 cos 3
ev, 8 sin2  = 3 + 3 = 6  
1 3 1
6 3 3 = 42  3.2
ev, sin2  = 8 = 4  sin  =  2 
  1 3
1g PZzf©v‡M, sin  = 23 = sin 3 =3 = 4.8  2
1 3
3  2 =22
2q PZzf©v‡M, sin  = 2 = sin   3 = sin 3
13
2 = 2
 = 3
2
3 = 2 =1
Avevi, sin  =  2 n‡j,
 4  cos 3B = 4 cos3 B  3 cos B. (cÖgvwYZ)
Z…Zxq PZzf©v‡M, sin  = sin  + 3 = sin 3   = 4
3 N †`Iqv Av‡Q, 3 sin x  cos x = P
3  5
PZz_© PZzf©v‡M, sin  =  2 = sin 2  3 = sin 3 P = 2 n‡j, 3 sin x  cos x = 2
5 ev, 3 sin x = 2 + cos x
 = 3
ev, ( 3 sin x)2 = (2 + cos x)2 [eM© K‡i]
 2 4 5 ev, 3 sin2 x = 4 + 4 cos x + cos2 x
wb‡Y©q gvb :  = 3, 3 , 3 , 3 .
ev, 3(1  cos2 x) = 4 + 4 cos x + cos2 x
ev, 3  3cos2 x  4  4 cos x  cos2 x = 0
cvVm~Î : c~Y©msL¨v n(n  4) Gi Rb¨  2   †Kv‡Yi
n
ev,  4 cos2 x  4 cos x  1 = 0
w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q I cÖ‡qvM ev, 4 cos2 x + 4 cos x + 1 = 0
ev, (2 cos x)2 + 2.2 cos x.1 + 12 = 0
Ges cot  2  B = Q.
3
m„Rbkxj cÖkœ 13 3 sin x  cos x = P ev, (2 cos x + 1)2 = 0
K. 10 †m.wg. e¨vmva©wewkó e„‡Ëi †h Pvc †K‡›`ª 30 †KvY Drcbœ ev, 2 cos x + 1 = 0
K‡i, Zvi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 ev, 2 cos x =  1
3 1
L. Q = 3 n‡j, cÖgvY Ki †h, cos3 B = 4 cos B  3 cos B. 4 ev, cos x =  2
M. P = 2 Ges 0  x  2 n‡j, x Gi m¤¢ve¨ gvb wbY©q Ki| 4 
[w`bvRcyi †evW© 2020] ev, cos x =  cos 3
13bs cÖ‡kœi mgvavb  2
2q PZzf©v‡M, cos x = cos   3 = cos 3
L †`Iqv Av‡Q,
B 2
e„‡Ëi e¨vmva©, r = 10 †m.wg. x= 3
Ges  = 30 O
30
A
 4
 
= 30  180 †iwWqvb = 6 †iwWqvb 3q PZzf©v‡M, cos x = cos  + 3 = cos 3
 
e„ËPv‡ci ˆ`N©¨, AB = S = r  4
 x = 3 ; hv MÖnY‡hvM¨ bq KviY mgxKiY‡K wm× K‡i bv|

= 10  6 †m.wg. = 5.236 †m.wg. 2
wb‡Y©q gvb : x = 3 .
wb‡Y©q Pv‡ci ˆ`N©¨ 5.236 †m.wg. (cÖvq)|
16 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021

m„Rbkxj cÖkœ 14 f(x) = sin x ev, 2 cos x  1 = 0 Avevi,



K. 5 †m.wg. e¨vmva©wewkó e„‡Ëi †h Pvc †K‡›`ª 60 †KvY Drcbœ ev, 2 cos x = 1 cos x = cos 2  4 
K‡i Zvi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 1  
ev, cos x = 8  
 2 
ev, cos x = cos  4 
L. hw` af() + bf2   = c nq, Zvn‡j cÖgvY Ki †h, 
ev, cos x = cos 4 7
  x= 4
af 2    b f() =  a2 + b2  c2. 4
   x=4


M. mgvavb Ki : f(x) + f2  x = 2, hLb 0  x  2. 4 7
[wm‡jU †evW© 2017]
wKš‘ x = 4 MÖnY‡hvM¨ bq; †Kbbv GwU mgxKi‡K wm× K‡i bv|
14bs cÖ‡kœi mgvavb 
wb‡Y©q mgvavb, x = 4.
L †`Iqv Av‡Q, e„‡Ëi e¨vmva© r = OA = 5 †m.wg.
B
†K‡›`ª Drcbœ †KvY, cvVm~Î : mnR w·KvYwgwZK mgxKi‡Yi mgvavb
 = AOB = 60
  
60 m„Rbkxj cÖkœ 15 M = cosec  + cot , N = 2 cos2  + 3 sin .
= 60  180 †iwWqvb = 3 †iwWqvb O A
r = 5 ˆm.wg. K. 369 †K †iwWqv‡b cÖKvk Ki| 2
awi, e„ËPv‡ci ˆ`N©¨, AB = S L. N = 3 n‡j,  Gi gvb wbY©q Ki, hLb 0 <  < . 4
5  31416 p2 + 1
 M. M = p n‡j, cÖgvY Ki †h, sec  = p2  1. 4
Avgiv Rvwb, S = r = 5  3 = 3 †m.wg. = 5236 †m.wg.
[wm‡jU †evW© 2020]
 e„ËPv‡ci ˆ`N©¨ 5236 †m.wg.|
15bs cÖ‡kœi mgvavb
M †`Iqv Av‡Q, f(x) = sin x, f() = sin 
9 
 
Ges f2   = sin 2   = cos  L 36 9 = 36 60
 
2169 

GLb, af() + bf2   = c =  60 
 
ev, a sin  + b cos  = c 2169  2169  c
=  = 
ev, (a sin  + b cos )2 = (c)2; [eM© K‡i] 60  60 3600 180
241  c
ev, a2 sin2 + b2 cos2  + 2ab sin  cos  = c2 .......... (1) = 400  180 = 0.0105156c (cÖvq)|
  
Avevi, awi, af 2    bf() = x M †`Iqv Av‡Q, N = 2 cos2  + 3 sin 
ev, a cos   b sin  = x N = 3 n‡j,
ev, (a cos   b sin )2 = (x)2 [eM© K‡i] 2 cos2  + 3 sin  = 3
ev, a2cos2  + b2 sin2   2ab sin  cos  = x2 ....(2) ev, 2(1  sin2 ) + 3 sin   3 = 0
(1) I (2) bs mgxKiY †hvM K‡i cvB, ev, 2  2 sin2  + 3 sin   3 = 0
a2 sin2  + b2 cos2  + 2ab sin  cos  + a2cos2  + ev,  2 sin2  + 3 sin   1 = 0
b2 sin2   2ab sin  cos  = c2 + x2 ev, 2 sin2   3 sin  + 1 = 0
ev, a2(sin2  + cos2 ) + b2(sin2  + cos2 ) = x2 + c2
ev, 2 sin2   2 sin   sin  + 1 = 0
ev, a21 +b21 = x2 + c2 [ sin2  + cos2  = 1]
ev, 2 sin (sin   1)  1(sin   1) = 0
ev, a 2 + b2 = x2 + c 2
ev, (2 sin   1) (sin   1) = 0
ev, x2 = a 2 + b 2  c 2
nq, 2 sin   1 = 0 A_ev, sin   1 = 0
ev, x =  a2 + b2  c2 1 ev, sin  = 1
 ev, sin  = 2
 af 2    b f() =  a2 + b2  c2. (cÖgvwYZ) 
   ev, sin  = sin 2
ev, sin  = sin 6
N †`Iqv Av‡Q, f(x) = sin x 
1 =2
 
Ges f2  x = sin2  x = cos x sin  = 2 n‡j,

 
 f(x) + f2  x = 2 ; hLb 0  x  2 1g PZzf©v‡M, sin  = sin 6
 
ev, sin x + cos x = 2 
 =6
ev, sin x = 2  cos x
 6  
ev, sin2 x = 2  2 2 cos x + cos2 x 2q PZzf©v‡M, sin  = sin   6 = sin  6 
ev, 1  cos2 x = 2  2 2 cos x + cos2 x 5
 = 6
ev, 2cos2 x  2 2 cos x + 1 = 0
ev, ( 2 cos x  1)2 = 0   5
wb‡Y©q gvb :  = 2, 6, 6 .
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 17
N †`Iqv Av‡Q, M = cosec  + cot  GLb, sin  = 1  cos2 
M = p n‡j, cosec  + cot  = p 3 2
= 1  5
1 cos 
ev, sin  + sin  = p
9
1 + cos  = 1  25
ev, sin  = p
25  9
(1 + cos )2 = 25
ev, sin2  = p2 [eM© K‡i]
16 4
= 25 = 5
(1 + cos )2
ev, 1  cos2 = p2 sin   cos  + 1
evgcÿ = sin  + cos   1
(1 + cos )2
ev, (1 + cos )(1  cos ) = p2 4 3 43+5 6
55+1 5 5 6 5
1 + cos  =4 3 = = =  =3
ev, 1  cos = p2 4+35 2 5 2
5+51 5 5
1 + cos  + 1  cos  p2 + 1
ev, 1 + cos   1 + cos  = p2  1 [†hvRb-we‡qvRb K‡i] 4 5+4 9
1+5
1 + sin  5 5 9 5
2 p2 + 1 Wvbcÿ = cos  = 3 = 3 = 3 = 5  3 = 3
ev, 2 cos  = p2  1
5 5 5
p2 + 1 sin   cos  + 1 1 + sin 
 sec  = 2 . (cÖgvwYZ)  = . (†`Lv‡bv n‡jv)
p 1 sin  + cos   1 cos 
m„Rbkxj cÖkœ 16 cot  + cosec  = m. N †`Iqv Av‡Q, cot  + cosec  = m
m= 3 n‡j, cot  + cosec  = 3
K. cosec   cot  Gi gvb wbY©q Ki| 2
cos  1
sin   cos  + 1 1 + sin  ev, + = 3
L. m = 2 n‡j †`LvI †h, sin  + cos   1 = cos  . 4 sin  sin 
cos  + 1
M. m = 3 n‡j  Gi gvb wbY©q Ki| †hLv‡b 0    2. 4 ev, sin 
= 3
[PÆMÖvg †evW© 2017] ev, 1 + cos  = 3 sin 
16bs cÖ‡kœi mgvavb ev, (1 + cos )2 = ( 3 sin )2 [eM© K‡i]
L †`Iqv Av‡Q, cot  + cosec  = m ev, 1 + 2cos  + cos2  = 3 sin2 
Avgiv Rvwb, cosec2   cot2  = 1 ev, 1 + 2cos  + cos2  = 3(1  cos2 )
ev, (cosec  + cot ) (cosec   cot ) = 1 ev, 1 + 2 cos  + cos2  = 3  3cos2 
ev, 1 + 2cos  + cos2   3 + 3cos2  = 0
ev, m(cosec   cot ) = 1
ev, 4cos2 + 2 cos   2 = 0
1
 cosec   cot  = m. ev, 4cos2  + 4 cos   2 cos   2 = 0
ev, 4cos  (cos  + 1)  2(cos  +1) = 0
M †`Iqv Av‡Q, cot  + cosec  = m ev, (4 cos   2) (cos  + 1) = 0
m = 2 n‡j, cot  + cosec  = 2 nq, 4 cos   2 = 0 A_ev, cos  + 1 = 0
cos  1 ev, 4 cos  = 2 ev, cos  =  1
ev, sin  + sin  = 2
2 ev, cos  = cos 
cos  + 1 ev, cos  = 4
ev, sin  = 2  =
1
ev, cos  = 2
(cos  + 1)2
ev, = 22 [Dfqcÿ‡K eM© K‡i] 
sin2  ev, cos  = cos 3
(1 + cos )2
ev, 1  cos2  = 4 [ sin2  = 1  cos2 ] 
 =3
(1 + cos ) (1 + cos ) 1 + cos 
ev, (1 + cos ) (1  cos ) = 4 ev, 1  cos  = 4   5
Avevi, cos  = cos 3 = cos 2  3 = cos 3
1 + cos  + 1  cos  4 + 1 5
ev, 1 + cos   1 + cos  = 4  1 [†hvRb-we‡qvRb K‡i]  = 3
2 5 1 5 5
ev, 2 cos  = 3 ev, cos  = 3 wKš‘  = , 3 MÖnY‡hvM¨ bq|
3 
 cos  = 5 [wecixZKiY K‡i] wb‡Y©q gvb,  = 3.
18 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021

Aa¨vq 9 m~PKxq I jMvwi`gxq dvskb


cvVm~Î : g~j` I Ag~j` m~PK Y
(3, 1.38) (5, 1.79)
2 2 (4, 1.60)
m„Rbkxj cÖkœ 1 A = p  2
33  33 +2 (2, 1.09)
(1, 0.69)
Ges f(x) = ln (1 + x) ; x  0.
x y
K. (25) = (125) n‡j x : y Gi gvb wbY©q Ki| 2 X O (0, 0) X
L. A = 0 n‡j †`LvI †h, 3p3 + 9p = 8. 4
Y
M. f(x) Gi eY©bvmn †jLwPÎ A¼b Ki| 4
QK KvM‡R X I Y Aÿ eivei ÿz`ªZg 5 e‡M©i evûi ˆ`N©¨ = 1
[wm‡jU †evW© 2017]
GKK a‡i cÖvß we›`y¸‡jv ¯’vcb K‡i †hvM K‡i f(x) Gi †jLwPÎ
1bs cÖ‡kœi mgvavb A¼b Kwi| †jLwPÎwU g~jwe›`yMvgx|
L GLv‡b, (25)x = (125)y 2 1
ev, (52)x = (53)y m„Rbkxj cÖkœ 2 x = 2 + 23 + 23
ev, 52x = 53y ab log (ab) bc log (bc) ca log (ca)
Ges a +kb = b +k c = c +k a n‡j,
ev, 2x = 3y
K. (16)2x = 4x + 1 n‡j x = KZ? 2
x 3
ev, y = 2 L. cÖgvY Ki †h, x3  6x2 + 6x  2 = 0. 4
M. †`LvI †h, aa = bb = cc. 4
 x:y=3:2 [K¨v›Ub‡g›U cvewjK ¯‹zj I K‡jR, iscyi]
 x : y Gi gvb 3 : 2.
2 2
2bs cÖ‡kœi mgvavb
3 L GLv‡b, (16)2x = 4x + 1
M †`Iqv Av‡Q, A = p2  33  3 +2
ev, (42)2x = 4x + 1
GLv‡b, A = 0
2 2
ev, 44x = 4x+1
3 ev, 4x = x + 1
ev, p2  33  3 +2=0
2 2 ev, 4x  x = 1

ev, p2 = 33 +3 2 3 ev, 3x = 1
2 2 1
p = (3 ) + (3 )  2
1 1
2 3 3  x=3
ev,
 2 2 M †`Iqv Av‡Q,
( )  2.3 . 3 + (3 )
1 1 1 1
3 3 3 3 2 1
2
ev, p = 3 x = 2 + 23 + 23
2 2 1

p = (3  3 )
1 1
2 3 3 ev, x  2 = 23 + 23
ev,
( )
2 1 3
1
3
1
3
ev, (x  2)3 = 23 + 23 [Nb K‡i]
ev, p = 3  3 [eM©g~j K‡i]
() () ( )
2 3 1 3 2 1 2 1
3 2 2 3
ev, x  3.x .2 + 3.x.2  2 = 23 + 23 + 3.23.23 23 + 23
( ) [Nb K‡i]
1 1 3
3 3 2 1
+
ev, (p)3 = 3  3 ev, x3  6x2 + 12x  8 = 22 + 2 + 3.23 3 . (x  2)
2+1

3 3

( ) ( )  3.3 . 3 (3  3 )
1 1 1 1 1 1 3 2
3 3 3 3 3 3 ev, x  6x + 12x  8 = 4 + 2 + (x  2) 3.2 3 .
3
ev, p = 3  3 ev, 3 2
x  6x + 12x  8 = 6 + 3.2 (x  2)

p = 3  3  3.3 . p [ 3  3 = p]
1
1
3 3
ev, x3  6x2 + 12x  8 = 6 + 6x  12
3 1 0
ev, ev, x3  6x2 + 12x  8  6  6x + 12 = 0
1  x3  6x2 + 6x  2 = 0. (cÖgvwYZ)
ev, p3 = 3  3  3p
ab logk (ab) bc logk (bc) ca logk (ca)
ev, 3p3 = 9  1  9p [Dfqcÿ‡K 3 Øviv ¸Y K‡i] N awi, a+b = b+c = c+a =m
 3p3 + 9p = 8. (†`Lv‡bv n‡jv) ab log (ab)
AZGe, a +kb = m
N †`Iqv Av‡Q, f(x) = ln (1 + x); x  0 ev, ab logk (ab) = m (a + b)
awi, y = f(x) = ln (1 + x) 1 1
ev, logk (ab) = m b + a  [Dfqcÿ‡K ab Øviv fvM K‡i]
x Gi wewfbœ gv‡bi Rb¨ y Gi mswkøó gvb wbY©q Kwi :
1 1
x 0 1 2 3 4 5  logka + logkb = m a + b.................. (i)
y 0 069 109 138 160 179  
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 19
bc log (bc) 3bs cÖ‡kœi mgvavb
Avevi, b +k c = m
L †`Iqv Av‡Q, P = xa  b Ges R = xc  a
ev, bc logk (bc) = m (b + c) P
1 1 Ges log R = 0
ev, logk (bc) = m c + b [Dfqcÿ‡K bc Øviv fvM K‡i]
xa b
1 1 ev, log xc  a = log1
 logkb + logkc = m b + c  ....................... (ii)  
 
ev, xa  b  c + a = 1
1 1
Abyiƒcfv‡e, logkc + logka = m c + a  ............ (iii) ev, x2abc = x0
GLb, (i), (ii) I (iii) bs mgxKiY †hvM K‡i cvB, ev, 2a  b  c = 0
logka + logkb + logkb + logkc + logkc + logka  b + c = 2a. (†`Lv‡bv n‡jv)
1 1 1 1 1 1
= m  a + b  + m b + c  + m  c + a  M †`Iqv Av‡Q, P = xa  b, Q = xb  c Ges R = xc  a
      1 1 1
1 1 1 evgcÿ = 1 + Q + P1 + 1 + R + Q1 + 1 + P + R1
ev, 2(logka + logkb + logkc) = 2m a + b + c
1 1 1
1 1 1 = 1 + 1 +
 logka + logkb + logkc = m a + b + c  ............... (iv) bc ca ab 1
1+x + 1+x + 1+x +
  xa  b xb  c xc  a
mgxKiY (iv)  (i) n‡Z cvB, 1 1 1
= + +
1 1 1 1 1 1 + x b  c + xb  a 1 + x c  a + xc  b 1 + xa  b + xa  c
logka + logkb + logkc  logka  logkb = m a + b + c   m a + b
    = b
x b x c x a
b  a + c c  b + a
1 1 1 1 1 x (1 + x + x ) x (1 + x + x ) x (1 + x a  b + xa  c)
bc ca
ev, logkc = m a + b + c  a  b  x b x c x a
= b c a + c a b + a
1 x +x +x x +x +x x + x b + x c
ev, logkc = m . c b
x +x +x c a a
x +x +x b c
= a = = 1 = Wvbcÿ
ev, c logkc = m [c Øviv ¸Y K‡i] x + x  b + x  c x a + x  b + x  c
 logkcc = m ......................... (v) 1 1 1
 + + . (cÖgvwYZ)
(iv)  (ii) n‡Z cvB, 1 + Q + P1 1 + R + Q1 1 + P + R1
1 1 1 1 1 N
logka + logkb + logkc  logkb  logkc = m a + b + c   m b + c  †`Iqv Av‡Q, P = xa  b, Q = x b  c Ges R = xc  a
    evgcÿ = (c + a)log (PQ) + (a + b)log (QR) + (b + c) log (PR)
1 1 1 1 1
ev, logka = m a + b + c  b  c  = (c + a)log (xa  bxb  c) + (a + b)log (xb  cxc  a)
+ (b + c) log ((xa  bxc  a)
1 = (c + a)log(x ab+bc
) + (a + b)log(xb  c + c) + (b + c)log(xa  b + c  a)
ev, logka = m . a
= (c + a)log xa  c + (a + b) logxb  a + (b + c) log xc  b
ev, a logka = m [a Øviv ¸Y K‡i] = (c + a) (a  c) log x + (a + b) (b  a) log x + (b + c) (c  b) log x
 logkaa = m ............ (vi) = (a2  c2) log x + (b2  a2) log x + (c2  b2) log x
(iv)  (iii) n‡Z cvB, = (a2  c2 + b2  a2 + c2  b2) log x
1 1 1 1 1 = 0  log x = 0 = Wvbcÿ
logka + logkb + logkc  logkc  logka = m a + b + c   m c + a
     (c + a)log (PQ) + (a + b)log (QR) + (b + c)log (PR) = 0. (cÉgvwYZ)
1 1 1 1 1
ev, logkb = m a + b + c  c  a  2 2
m„Rbkxj cÖkœ 4 p2 + 2 = 33 + 3 3 Ges
1
ev, logkb = m. b 1 1 1
L= + + .
ev, b. logkb = m [b Øviv ¸Y K‡i] xb + xc + 1 xc + xa + 1 xa + xb + 1
 logkbb = m .............. (vii) K. log(1  5x) Gi †Wv‡gb wbY©q Ki| 2
(v), (vi) I (vii) bs mgxKiY n‡Z cvB, L. p  0 n‡j, †`LvI †h, 3p3 + 9p = 8. 4
logkaa = logkbb = logkcc M. a + b + c = 0 n‡j †`LvI †h, L = 1. 4
myZivs, aa = bb = cc. (†`Lv‡bv n‡jv) [†m›U †MÖMix nvB ¯‹zj GÛ K‡jR, XvKv]
4bs cÖ‡kœi mgvavb
cvVm~Î : m~PK m¤úwK©Z wewfbœ m~Î (g~j` I Ag~j` m~P‡Ki Rb¨) L awi, ƒ(x) = log (1  5x)
m„Rbkxj cÖkœ 3 P = xa  b, Q = xb  c, R = xc  a. †h‡nZz jMvwi`g mKj ev¯Íe abvZ¥K msL¨vi Rb¨ msÁvwqZ|
P  1  5x > 0
K. log R = 0 n‡j, †`LvI †h, b + c = 2a. 2 ev, 1 > 5x
1 1 1 ev, 5x < 1
L. cÖgvY Ki †h, 1 + Q + P1 + 1 + R + Q1 + 1 + P + R1 = 1. 4 1
 x<5
M. cÖgvY Ki †h,
1
(c + a) log (PQ) + (a + b) log (QR) + (b + c) log (PR) = 0. 4  †Wv‡gb, Df =    5.
[XvKv †evW© 2017]
20 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
M †`Iqv Av‡Q, M †`Iqv Av‡Q, A = 2 logkx – logk (3 + x)
2 2
3 A=0 n‡j, 2 logk x – logk (3 + x) = 0
p2 + 2 = 33 +3
2

2 ev, 2logk x = logk (3 + x)
ev, p2 = 33 + 3 3  2 ev, logkx2 = logk(3 + x)
( ) + (3 )  2.3 . 3
1 1
2
3
2 2 2
3 ev, x2 = 3 + x
ev, p2 = 33 3
ev, x2 – x – 3 = 0
p = (3  3 )
1 1 2
3
ev, 2 3 – (– 1)  (– 1)2 – 4.1.(– 3)
1 1
ev, x = 2.1
3
ev, p = 33  3 1  1 + 12
ev, x =
( ) [Nb K‡i] 2
1 1 3
3 3
ev, p3= 3  3 1
ev, x = 2 (1  13)
p = (3 )  (3 )  3.3 . 3 (3  3 )
1 3 1 3 1 1 1 1
3 3 3 3 3 3
ev, 3
1
1 1

1 wKš‘ x = 2 (1  13) MÖnY‡hvM¨ bq|
3
ev, p = 3  3  3.p [p = 33  3 3]
1
 x = 2 (1 + 13). (†`Lv‡bv n‡jv)
91
ev, p3 + 3p = 3
N †`Iqv Av‡Q,
8
ev, p3 + 3p = 3 B = 1 + logp qr = logp p + logp qr = logp (pqr)
C = 1 + logq rp = logq q + logq rp = logq (pqr)
 3p3 + 9p = 8 (†`Lv‡bv n‡jv) Ges D = 1 + logr pq = logr r + logr pq = logr (pqr)
N †`Iqv Av‡Q, evgcÿ = B–1 + C–1 + D–1
1 1 1 1 1 1
L= + + Ges a + b + c = 0 =B+C+D
xb + xc + 1 xc + xa + 1 xa + xb + 1
1 1 1 1 1 1
GLb, L = xb + xc + 1 + xc + xa + 1 + xa + xb + 1 = log (pqr) + log (pqr) + log (pqr)
p q r

xb xa 1 = logpqr p + logpqr q + logpqr r


ev, L = xb  xb + xc  xb + xb + xc  xa + xa  xa + xa + xa + xb + 1 = logpqr (pqr)
= 1 = Wvbcÿ
xb xa 1
ev, L = 1 + x(b + c) + xb + xc + a + 1 + xa + xa + xb + 1  B + C–1 + D–1 = 1. (cÖgvwYZ)
–1

xb xa 1
ev, L = 1 + xa + xb + xb + 1 + xa + xa + xb + 1 [ a + b + c = 0] m„Rbkxj cÖkœ 6 (i) ax = by = cz, †hLv‡b, a  b  c.
xb + xa + 1 1 + xa + xb (ii) x = aq + r. bp, y = ar + p. bq, z = ap + q. br.
ev, L = 1 + xa + xb = 1 + xa + xb = 1 1 1 2
K. b2 = ac n‡j (i) n‡Z †`LvI †h, x + z = y . 2
 L = 1. (†`Lv‡bv n‡jv)
1 1 1 3
L. (i) n‡Z abc = 1 n‡j, cÖgvY Ki †h, x3 + y3 + z3 = xyz. 4
cvVm~Î : jMvwi`g I jMvwi`‡gi m~Îvewj M. (ii) n‡Z (q  r) logk x + (r  p) logk y + (p  q) logk z Gi gvb wbY©q Ki| 4
m„Rbkxj cÖkœ 5 A = 2 logk x  logk (3 + x), B = 1 + logpqr, [mwdDwÏb miKvi GKv‡Wgx GÛ K‡jR, U½x, MvRxcyi]

C = 1 + logqrp Ges D = 1 + logrpq. 6bs cÖ‡kœi mgvavb


p q L †`Iqv Av‡Q, a = by = cz x
K. C = 3 n‡j, †`LvI †h, q = r . 2  ax = by  cz = by
1 y y
L. A = 0 n‡j, †`LvI †h, x = 2 (1 + 13). 4 ev, a = bx ev, c = bz
M. cÖgvY Ki †h, B1 + C1 + D1 = 1. 4 GLv‡b, b2 = ac
y y
[Kzwgjøv †evW© 2019]
ev, b2 = bx  bz
5bs cÖ‡kœi mgvavb y y

L †`Iqv Av‡Q, C = 1 + logqrp ev, b2 = bx + z


y y
C=3 n‡j, 1 + logq rp = 3 ev, 2 = x + z
ev, logq rp = 3 – 1 1 1
ev, logq rp = 2 ev, 2 = yx + z 
ev, rp = q2 2 1 1
ev, y = x + z
p q
 q = r. (†`Lv‡bv n‡jv) 1 1 2
 x + z = y. (†`Lv‡bv n‡jv)
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 21
z z cÖ`Ë ivwk = log(1 + ac)
M K n‡Z cvB, a = cx Ges b = cy = log b2 [(1) bs e¨envi K‡i]
GLv‡b, abc = 1 = 2 log b
z z
x y
ev, c  c .c = 1 wb‡Y©q gvb : 2 log b.
z z 2 2
x+y+1
ev, c = c0 M †`Iqv Av‡Q, a2 + 2 = 3 + 3
3 3

z z 2 2

a = (3 ) + (3 )  2
ev, x + y + 1 = 0 1
3
1
3
2
z z ev,
ev, x + y =  1  2 2

( )  2.3 . 3 + (3 )
1 1 1 1
3 3 3 3
1 1 1 ev, 2
a = 3
ev, x + y =  z 2

a = (3  3 )
1 1
1 1 1 2 3 3
 x+y+z=0 ev,
1 1
1 1 1 3 3
evgcÿ = x3 + y3 + z3 ev, a = 3  3 [eM©g~j K‡i]
3
1 3 1 3 1 3
( ) [Nb K‡i]
1 1 1 1 1 1 1
= x + y + z  3  x  y  z + 3  x  y  z
1

   3 3 3
ev, (a) = 3  3
1 1 1  1 2 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 3 
= x + y + z  x + y + z   x  y  y  z  z  x + xyz
3 3

( ) ( )  3.3 . 3 (3  3 )
1 1 1 1 1 1
         ev, 3
a = 3  3
3 3 3 3 3 3

1 1 1 1 1 1 3
ev, a3 = 3  3  1  3.30. a
= 0  x2 + y2 + z2  xy  yz  zx + xyz
 
1
3
= xyz = Wvbcÿ ev, a3 = 3  3  3a
1 1 1 3 ev, 3a3 = 9  1  9a [Dfqcÿ‡K 3 Øviv ¸Y K‡i]
 x3 + y3 + z3 = xyz. (cÖgvwYZ)
 3a3 + 9a = 8
p
N †`Iqv Av‡Q, x = a
q+r
b myZivs, 3a3 + 9a = 8. (cÖgvwYZ)
r+p q p+q r
y=a b ;z=a b 2+x
N awi, y = f(x) = ln 2  x
cÖ`Ë ivwk = (q  r)logk x + (r  p)logk y + (p  q)logk z
q
= (q  r)logk (a
q+r p
b ) + (r  p)logk (a
r+q
b ) †h‡nZz jMvwi`g ïaygvÎ abvZ¥K ev¯Íe msL¨vi Rb¨ msÁvwqZ nq|
p+q r 2+x
+ (p  q)logk (a  b )  > 0 hw` (i) 2 + x > 0 Ges 2  x > 0 nq
q+r p r+p q 2x
= (q  r) (logk a + logk b ) + (r  p) (logk a + logk b )
p+q r A_ev, (ii) 2 + x < 0
+ (p  q) (logk a + logk b )
= (q  r) (q + r)logk a + (q  r) plogk b Ges 2  x < 0 nq
+ (r  p) (r + p) logka + (r  p)q logk b (i) bs n‡Z cvB, x >  2 Ges  x >  2
+ (p  q) (p + q) logka + (p  q)r logkb ev, x >  2 Ges x < 2
= (q2  r2)logk a + (pq  pr)logk b
 †Wv‡gb = {x :  2 < x}  {x : x < 2} = ( 2, )  ( , 2)
+ (r2  p2)logk a + (qr  pq) logkb
+ (p2  q2)logka + (pr  qr)logkb = ( 2, 2)
= (q  r + r  p + p2  q2) logka
2 2 2 2
n‡Z cvB, x <  2 Ges  x <  2
(ii) bs
+ (pq  pr + qr  pq + pr  qr) logkb ev, x <  2 Ges x > 2
= 0  logka + 0  logkb = 0 + 0 = 0
 †Wv‡gb = {x : x <  2}  {x : x > 2} = 
wb‡Y©q gvb 0.
 cÖ`Ë dvsk‡bi †W‡gb
cvVm~Î : m~PKxq, jMvwi`gxq I ciggvb dvskb Df = (i) I (ii) Gi †ÿ‡Î cÖvß †Wv‡g‡bi ms‡hvM
2 2 = ( 2, 2)   = ( 2, 2)
m„Rbkxj cÖkœ 7 a2 + 2 = 33 + 3 3 Ges f(x) = ln 2 + x . †iÄ : y = f(x) = ln 22 + xx
2x  
K. a, b Ges c wZbwU µwgK abvZ¥K c~Y©msL¨v n‡j, ev, ey = 22 + xx
log (1 + ac) Gi gvb wbY©q Ki| 2
L. cÖgvY Ki †h, 3a3 + 9a = 8. 4 ev, 2 + x = 2ey  xey
M. f(x) Gi †Wv‡gb Ges †iÄ wbY©q Ki| 4 ev, x(1 + ey) = 2(ey  1)
 1) y
[B¯úvnvbx cvewjK ¯‹zj I K‡jR, Kzwgjøv]
ev, x = 2(e
ey + 1
7bs cÖ‡kœi mgvavb
L †`Iqv Av‡Q, a, b, c wZbwU µwgK abvZ¥K c~Y©msL¨v y Gi mKj ev¯Íe gv‡bi Rb¨ x-Gi gvb ev¯Íe nq|
†h‡nZz a, b, c wZbwU µwgK abvZ¥K c~Y©msL¨v  cÖ`Ë dvsk‡bi †iÄ, Rf = 
 b2 = 1+ ac .................. (1) wb‡Y©q †Wv‡gb, Df = ( 2, 2) Ges †iÄ Rf = 
22 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021

m„Rbkxj cÖkœ 8 f(x) = | x + 1 |;  5  x  5. Avevi, x =  5 n‡j, f(x) = | 5 + 1| = | 4| = 4


x = 0 n‡j f(x) = |0 + 1| = | 1 | = 1
K. ciggvb I ciggvb dvsk‡bi msÁv †jL| 2 x = 5 n‡j f(x) = |5 + 1| = | 6 | = 6
L. cÖ`Ë dvsk‡bi †Wv‡gb I †iÄ wbY©q Ki| 4  f(x) Gi †iÄ [1, 6]
M. dvskbwUi †jLwPÎ A¼b Ki Ges †jLwP‡Îi ˆewkó¨ †jL| 4  cÖ`Ë dvsk‡bi †Wv‡gb [ 5, 5] Ges †iÄ [1, 6].

8bs cÖ‡kœi mgvavb N GLv‡b,


f(x) = |x + 1|
L ciggvb : †h‡Kv‡bv ev¯Íe msL¨v x Gi gvb k~b¨, abvZ¥K ev f(x)Gi †jLwPÎ A¼‡bi Rb¨  5 < x < 5 e¨ewa‡Z x I y Gi
FYvZ¥K| wKš‘ x Gi ciggvb memgqB k~b¨ ev abvZ¥K| x Gi gvb¸‡jvi ZvwjKv wbY©q Kwi :
ciggvb‡K |x| Øviv cÖKvk Kiv nq Ges ciggvb wb¤œwjwLZfv‡e x 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
y 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6
msÁvwqZ Kiv nq| QK KvM‡Ri X I Y Aÿ eivei cÖwZ ÿz`ªZg eM©‡K 1 GKK a‡i
x; hLb x > 0 cÖvß we›`y¸‡jv ¯’vcb K‡i f(x) Gi †jLwPÎ A¼b Kwi :
|x| = 
 x; hLb x < 0 Y

†hgb : |0| = 0, |3| = 3, | 3| =  ( 3) = 3


ciggvb dvskb : hw` x  R nq, Z‡e (5 , 6)
x hLb x  0 ( 5 , 4)
y = f(x) = |x| = 
 x hLb x < 0
X ( 1 , 0) 0 X
†K ciggvb dvskb ejv nq|
M GLv‡b, f(x) = |x + 1|
Y
5x5 e¨ewa‡Z Gi mKj ev¯Íe gv‡bi Rb¨ f(x) Gi ev¯Íe
gvb cvIqv hvq| ˆewkó :
1. †jLwPÎwU Awew”Qbœ|
 f(x) Gi †Wv‡gb [ 5, 5] 2. †jLwPÎwU KL‡bv Y A‡ÿi FYvZ¥K w`‡K hv‡e bv|

Aa¨vq 11 ¯’vbv¼ R¨vwgwZ


Y
cvVm~Î : mgZ‡j Kv‡Z©mxq ¯’vbv¼ A(6, 12)
D(10, 12)
m„Rbkxj cÖkœ 1 A(6, 12), B(2,  3), C(6,  3) I
D(10, 12) GKwU PZzfz©‡Ri PviwU kxl© we›`y|
K. P( 3, 4) Ges Q( 4, 2) we›`yMvgx mij‡iLvi Xvj wbY©q Ki| 2
L. A, B, C I D we›`y PviwU Øviv MwVZ PZzfz©R AvqZ bv
mvgvšÍwiK Zv wbY©q Ki| 4 X O X
M. ABCD PZzfz©RwUi †h Ask 1g PZz_©fv‡M Ae¯’vb K‡i Zvi B(2,  3) C(6,  3)
†ÿÎdj wbY©q Ki| 4 [†¯‹j : cÖwZ eM© = 1 GKK]
[XvKv †evW© 2019]
Y
1bs cÖ‡kœi mgvavb
AB evûi ˆ`N©¨ = (6  2)2 + (12 + 3)2 GKK
L cÖ`Ë we›`yØq P( 3, 4) Ges Q( 4, 2) = 42 + (15)2 GKK
24 = 16 + 225 GKK = 241 GKK
PQ †iLvi Xvj =  4  ( 3)
CD evûi ˆ`N©¨ = (6  10)2 + ( 3  12)2 GKK
2
= = ( 4)2 + ( 15)2 GKK
4+3
= 16 + 225 GKK = 241 GKK
2
= AD evûi ˆ`N©¨ = (6  10)2 + (12  12)2 GKK
1
=2 = ( 4)2 + 02 GKK = 16 GKK = 4 GKK
wb‡Y©q mij‡iLvi Xvj 2. BC evûi ˆ`N©¨ = (2  6)2 + ( 3 + 3)2 GKK
= ( 4)2 + 02 GKK = 16 GKK = 4 GKK
M GLv‡b, cÖ`Ë we›`y¸‡jv h_vµ‡g A(6, 12), B(2,  3),
†h‡nZz AB evûi ˆ`N©¨ = CD evûi ˆ`N©¨
C(6,  3) Ges D(10, 12) n‡jv GKwU PZzf©y‡Ri PviwU kxl©we›`y| Ges AD evûi ˆ`N©¨ = BC evûi ˆ`N©¨
XY mgZ‡j we›`y¸‡jv ¯’vcb K‡i cvB, myZivs ejv hvq ABCD PZzf©yRwU GKwU mvgvšÍwiK A_ev AvqZ|
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 23

BD K‡Y©i ˆ`N©¨ = (2  10)2 + ( 3  12)2 GKK m„Rbkxj cÖkœ 2 GKB mgZ‡j Aew¯’Z PviwU wfbœ we›`y
= ( 8)2 + ( 15)2 GKK h_vµ‡g A(0, 1), B(2, 3), C(6, 7) Ges D(8, k).
= 64 + 225 GKK = 289 GKK = 17 GKK K. hw`, AB = CD nq Z‡e k Gi gvb wbY©q Ki| 2
GLb, BD2 = (17)2 = 289 L. k Gi ÿz`ªZg gv‡bi Rb¨ †`LvI †h, ABCD GKwU AvqZ| 4
AB2 = ( 241)2 = 241 Ges AD2 = 42 = 16 M. Xvj e¨envi K‡i †`LvI †h, AB, BC-Gi Dci j¤^ Ges
 AB2 + AD2 = 241 + 16 = 257  BD2 BD mij‡iLvi mgxKiY wbY©q Ki| 4
 BD2  AB2 + AD2 [ivRkvnx K¨v‡WU K‡jR, ivRkvnx]
AZGe, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abyhvqx ABD mg‡KvYx wÎfzR bq| 2bs cÖ‡kœi mgvavb
myZivs ABCD GKwU mvgvšÍwiK|
L †`Iqv Av‡Q, A(0,  1), B( 2, 3), C(6, 7) Ges D(8, k)
N ÔLÕ bs wPÎ e¨envi K‡i,
Ges AB = CD
y  12 12 + 3
AB †iLvi mgxKiY, x  6 = 6  2 GLb, AB = CD
y  12 15 ev, (0 + 2)2 + ( 1  3)2 = (6  8)2 + (7  k)2
ev, x  6 = 4
ev, 4 + 16 = 4 + (7  k)2
ev, 15x  90 = 4y  48 ev, 4 + 16 = 4 + (7  k)2 [eM© K‡i]
ev, 15x  4y = 90  48 ev, (7  k)2 = 16
ev, 15x  4y = 42 ev, 49  14k + k2 = 16
AB †iLvwU X-Aÿ‡K †Q` K‡i e‡j, y = 0 ev, k2  14k + 33 = 0
G‡ÿ‡Î, 15x  4  0 = 42 ev, k2  11k  3k + 33 = 0
ev, 15x = 42 ev, k(k  11)  3(k  11) = 0
42 14 ev, (k  11) (k  3) = 0
ev, x = 15 = 5
14
nq, k  11 = 0 A_ev, k  3 = 0
 AB †iLvi †Q`we›`yi ¯’vbv¼  5  0.  k = 11  k=3
wb‡Y©q gvb : k = 11 A_ev, 3.
Avevi, CD †iLvi mgxKiY,
y + 3  3  12 M GLv‡b, k Gi ÿz`ªZg gvb = 3| myZivs D(8, 3)|
=
x  6 6  10 GLv‡b, A (0,  1), B( 2, 3), C(6, 7) Ges D(8, 3) we›`yMy‡jv
y + 3  15
ev, x  6 =  4 ABCD PZzf©yR MVb K‡i|
Y
y + 3 15
ev, x  6 = 4
C(6, 7)
ev, 15x  90 = 4y + 12
ev, 15x  4y = 90 + 12
ev, 15x  4y = 102 B( 2, 3) D(8, 3)
CD †iLvwU X-Aÿ‡K †Q` K‡i e‡j, y = 0
G‡ÿ‡Î, 15x  4  0 = 102
ev, 15x = 102 X O X
102 34 A(0,  1)
ev, x = 15 = 5 †¯‹j : cÖwZ ÿz`ªZg 2 e‡M©i
34 evûi ˆ`N©¨ 1 GKK
CD †iLvi †Q`we›`yi ¯’vbv¼  5  0.
Y
   ABCD PZzf©y‡Ri evû¸‡jv :
14 34
GLb, 1g PZzf©v‡M (6, 12),  5  0,  5  0 I (10, 12) (0 + 2) + ( 1  3)2
2
we›`y¸‡jv AB =
= 20 = 2 5 GKK
Øviv MwVZ PZzf©y‡Ri †ÿÎdj
BC = (6 + 2)2 + (7  3)2
14 34 = 80 = 4 5 GKK
1 6
=2 5 5 10 6 eM© GKK CD = (8  6)2 + (7  3)2
12 0 0 12 12
= 20 = 2 5 GKK
1 408 168
= 2 0 + 0 + 5 + 120  5  0  0  72 eM© GKK AD = (8  0)2 + (3 + 1)2
 
= 80 = 4 5 GKK
1 1008 528
=2
 5  5  eM© GKK Ges ABCD PZzf©y‡Ri KY© `yBwU :
1 480 AC = (6  0)2 + (7 + 1)2
= 2  5  eM© GKK = 48 eM© GKK
  = 100 = 10 GKK
 ABCD PZzf©y‡Ri †h Ask 1g PZzf©v‡M Ae¯’vb K‡i Zvi BD = (8 + 2)2 + (3  3)2
†ÿÎdj 48 eM© GKK| = 100 = 10 GKK
24 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
Avgiv Rvwb, AvqZ‡ÿ‡Îi wecixZ evû¸‡jv ci¯úi mgvbI KY© M GLv‡b, A we›`yi ¯’vbv¼ (7, 2)
`yBwU mgvb| Ges B we›`yi ¯’vbv¼ ( 4, 2)
GLv‡b, ABCD PZzf©y‡R evû AB = evû CD, evû BC = evû AD A(7, 2) we›`y †_‡K P (t, 2t) we›`yi `~iZ¡ = (t  7)2 + (2t  2)2 GKK
Ges KY© AC = KY© BD B( 4, 2) we›`y †_‡K P(t, 2t) we›`yi `~iZ¡ = (t + 4)2 + (2t  2)2 GKK
myZivs, ABCD GKwU AvqZ| kZ©g‡Z, (t  7)2 + (2t  2)2 = (t + 4)2 + (2t  2)2
AZGe, A, B, C Ges D we›`y PviwU GKwU AvqZ MVb K‡i| ev, (t  7)2 + (2t  2)2 = (t + 4)2 + (2t  2)2 [eM© K‡i]
(†`Lv‡bv n‡jv) ev, (t  7)2 = (t + 4)2
N GLv‡b, AB †iLvi Xvj =
3+1
=
4
=2
ev, t2  2.t.7 + 72 = t2 + 2.t.4 + 42
20 2 ev, t2  14t + 49 = t2 + 8t + 16
73 4 1 ev, t2  14t  t2  8t = 16  49
Ges BC †iLvi Xvj = 6 + 2 = 8 = 2
ev,  22t =  33
1
 Xvj؇qi ¸Ydj = ( 2)  2 =  1  33 3
ev, t =  22 = 2
Avgiv Rvwb, `yBwU †iLvi Xv‡ji ¸Ydj  1 n‡j Zviv ci¯úi j¤^| 3
myZivs, AB, BC †iLvi Dci j¤^| (†`Lv‡bv n‡jv) wb‡Y©q gvb : t = 2.
GLb, ÔKÕ n‡Z cÖvß, k = 11 Gi Rb¨, D(8, 11) N GLv‡b, ABCD PZzfz©‡Ri PviwU kxl©we›`y A(7, 2), B( 4, 2),
x+2 y3 C( 4,  3) Ges D(7,  3)
BD mij‡iLvi mgxKiY, =
 2  8 3  11
x+2 y3 Y
ev,  10 =  8 B(4, 2)
A(7, 2)
x+2 y3 X O X
ev, 5 = 4 (0, 0)
ev, 4x + 8 = 5y  15 C(4,3) D(7,3)
 4x  5y + 23 = 0 ˆÕ•j : cÉwZ eGMÆi
Avevi, ÔKÕ n‡Z cÖvß, k = 3 Gi Rb¨, D(8, 3) Y evüi Š`NÆÅ = 1 ‰KK
x+2 y3
BD †iLvi mgxKiY,
28 33
= AB evûi ˆ`N©¨ = ( 4  7)2 + (2  2)2 GKK
x+2 y3 = ( 11)2 + 02 GKK
ev,  10
= 0
= ( 11)2 = 11 GKK
ev,  10y +30 = 0 CD evûi ˆ`N©¨ = {7  ( 4)}2 + { 3  ( 3)}2 GKK
ev, 10y = 30 = (11)2 + 02 = (11)2 = 11 GKK
 y=3
BC evûi ˆ`N©¨ = { 4  ( 4)}2 + ( 3  2)2 GKK
wb‡Y©q BD mij‡iLvi mgxKiY, 4x  5y + 23 = 0 A_ev y = 3.
= 02 + ( 5)2
cvVm~Î : `yBwU we›`yi ga¨eZx© `~iZ¡ = 52 = 5 GKK
AD evûi ˆ`N©¨ = (7  7)2 + {2  ( 3)}2 GKK
m„Rbkxj cÖkœ 3 A(7, 2), B( 4, 2), C( 4,  3) Ges D(7,  3)
02 + (5)2
=
we›`y¸‡jv ABCD PZzfz©‡Ri PviwU kxl©we›`y| 52 = 5 GKK
=
K. AB †iLvi mgxKiY wbY©q Ki| 2  AB evûi ˆ`N©¨ = CD evûi ˆ`N©¨ = 11 GKK
L. A Ges B we›`y †_‡K mg`~ieZ©x Aci GKwU we›`y p(t, 2t) Ges BC evûi ˆ`N©¨ = AD evûi ˆ`N©¨ = 5 GKK
n‡j, t Gi gvb wbY©q Ki| 4  wecixZ evû¸‡jvi ˆ`N©¨ mgvb|
M. †`LvI †h, ABCD PZzfz©RwU GKwU AvqZ| 4 myZivs ejv hvq †h, ABCD GKwU mvgvšÍwiK A_ev AvqZ|
[ewikvj †evW© 2017] BD K‡Y©i ˆ`N©¨ = {7  ( 4)}2 + ( 3  2)2 GKK
3bs cÖ‡kœi mgvavb = (11)2 + ( 5)2 GKK
= 121 + 25 GKK
L GLv‡b, A we›`yi ¯’vbv¼ (7, 2)
= 146 GKK
Ges B we›`yi ¯’vbv¼ ( 4, 2)
22 0
GLb, BD2 = 146
 AB †iLvi Xvj =  4  7 =  11 = 0 AB2 = (11)2 = 121, AD2 = 52 = 25
 AB2 + AD2 = 121 + 25 = 146
 AB †iLvi mgxKiY,  BD2 = AB2 + AD2
y  2 = 0 (x  7) AZGe, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abyhvqx ABD GKwU mg‡KvYx
ev, y2=0 wÎfzR Ges BAD = mg‡KvY|
wb‡Y©q mgxKiY y  2 = 0. myZivs ABCD PZzfz©RwU GKwU AvqZ| (†`Lv‡bv n‡jv)
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 25

m„Rbkxj cÖkœ 4 A(3, 4), B ( 4, 2), C(6, 1) Ges D (k, 3) x-Aÿ‡K †Q` Ki‡j, y = 0
7.0 = 2x + 22
we›`y PviwU Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K AvewZ©Z|
ev, 0 = 2x + 22
K. 5x + 6y = 30 †iLvi Xvj I †Q`K wbY©q Ki| 2 ev, 2x =  22
L. ABCD PZzf©yR †ÿ‡Îi †ÿÎdj  ABC Gi †ÿÎd‡ji ev, x =  11
wZb¸Y n‡j k Gi gvb wbY©q Ki| 4 M we›`yi ¯’vbv¼ M( 11, 0).
M. A I B we›`yi ms‡hvM †iLv x I y Aÿ‡K h_vµ‡g M I Ges y Aÿ‡K †Q` Ki‡j, x = 0
N we›`y‡Z †Q` K‡i| MN Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 4 7y = 2.0 + 22
[XvKv †iwm‡Wbwmqvj g‡Wj K‡jR, XvKv] ev, 7y = 22
22
4bs cÖ‡kœi mgvavb ev, y = 7
L †`Iqv Av‡Q, 5x + 6y = 30 22
N we›`yi ¯’vbv¼ N 0  7 .
ev, 6y =  5x + 30  
ev, y =  56 x + 30 22
(0 + 11)2 +  7  0
2
6 MN =
  GKK
5
ev, y = 6 x + 5 ................. (1) 484
= 121 + 49 GKK
(1) bs †K y = mx + c mgxKi‡Yi mv‡_ Zzjbv K‡i cvB,
5929 + 484
Xvj, m =  56 Ges †Q`K c = 5 = 49 GKK
6413 11 53
AZGe, †iLvwUi Xvj =  56 Ges †Q`K = 5| = 49 = 7 GKK
M †`Iqv Av‡Q, A(3, 4), B( 4, 2), C(6,  1) Ges D(k, 3) 11 53
AZGe, MN Gi ˆ`N©¨ 7 GKK|
GKwU PZzfz©‡Ri PviwU kxl©we›`y|
 ABCD PZzf©y‡Ri †ÿÎdj m„Rbkxj cÖkœ 5 A( 4, 13), B(8, 8), C(13,  4), D(1, 1) Ges
1 3 4 6 k 3 GKwU cÂfz‡Ri cuvPwU kxl©we›`y|
E( 8, 7)
=2 4
2 1 3 4 eM© GKK
K. ABCDE cÂfz‡Ri †ÿÎdj wbY©q Ki| 2
1 L. ABCD we›`y Øviv MwVZ PZzf©y‡Ri cÖK…wZ wbY©q Ki| 4
= 2 (6 + 4 + 18 + 4k + 16  12 + k  9) ”
M. ADE we›`y Øviv MwVZ wÎfz‡Ri cÖK…wZ wbY©q Ki| 4
1 [gwZwSj miKvwi evjK D”P we`¨vjq, XvKv]
= 2 (5k + 23) eM© GKK
5bs cÖ‡kœi mgvavb
4 6
ABC wÎfz‡Ri †ÿÎdj = 12 34 2 1
3
4 eM© GKK L A( 4, 13), B(8, 8), C(13,  4), D(1, 1) I E( 8, 7)
1
we›`y¸‡jv‡K Nwoi KvUvi wecixZ w`‡K we‡ePbv K‡i
= 2 (6 + 4 + 24 + 16  12 + 3) eM© GKK ABCDE cÂfz‡Ri †ÿÎdj
41 1 4 8 1 13 8  4
= 2 eM© GKK =2 eM© GKK
13 7 1  4 8 13
1 41
kZ©g‡Z, 2
(5k + 23) = 3  2 1
= 2 ( 28  8  4 + 104 + 104 + 104  7  13 + 32 + 32) eM© GKK
ev, 5k + 23 = 123
1
ev, 5k = 123  23 = 2  316 eM© GKK
ev, 5k = 100 = 158 eM© GKK
100
 k = 5 = 20 wb‡Y©q †ÿÎdj 158 eM© GKK|
wb‡Y©q gvb 20. M †`Iqv Av‡Q, ABCD PZzf©y‡Ri PviwU kxl©we›`y A( 4, 13);
B(8, 8); C(13,  4) Ges D(1, 1)
N GLv‡b, A(3, 4) Ges B( 4, 2) `yBwU we›`y|
Zvn‡j,
24 2 2
AB †iLvi Xvj, m =  4  3 =  7 = 7 AB = (  4  8)2 + (13  8)2
 AB †iLvi mgxKiY, = ( 12)2 + (5)2
y  y1 = m(x  x1) = 144 + 25 = 13
2 BC = (8  13)2 + (8 + 4)2
ev, y  4 = 7 (x  3) = 52 + 122
ev, 7y  28 = 2x  6 = 144 + 25 = 13
ev, 7y = 2x  6 + 28 CD = (13  1)2 + ( 4  1)2
ev, 7y = 2x + 22 = 122 + 52
= 144 + 25 = 13
26 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021

DA = (1 + 4)2 + (1  13)2 N †`Iqv Av‡Q, P(3, 4), Q( 4, 2), R(6  1) Ges S(20, 3)
= 52 + 122  we›`y¸‡jv Nwoi KvUvi wecixZ w`‡K wb‡q PQRS PZzf©y‡Ri †ÿÎdj
= 144 + 25 = 13 1 3 4 6 20 3
ABCD PZzf©y‡Ri PviwU evû mgvb| =2 4
2 1 3 4 eM© GKK
A_©vr AB = BC = CD = DA 1
myZivs PZzf©yRwU GKwU eM© A_ev i¤^m| = 2 (6 + 4 + 18 + 80 + 16  12 + 20  9) eM© GKK
KY©, AC = (13 + 4) 2 + ( 4  13)2 1
= 2 (144  21) eM© GKK
= (17)2 + ( 17)2 1
= 2  123 eM© GKK
= 2  (17)2 = 17 2
Ges KY©, BD = (1  8)2 + (1  8)2 1
= 61 2 eM© GKK
= 72 + 7 2 = 2  72 = 7 2 Avevi, PQRS PZzf©y‡Ri
 KY© AC  KY© BD
PQ = (3 + 4)2 + (4  2)2
e‡M©i KY©Øq mgvb nq wKš‘ GLv‡b KY©Øq Amgvb|
= 49 + 4 = 53 GKK
myZivs ABCD PZzf©yRwU GKwU i¤^m|
QR = ( 4  6)2 + (2 + 1)2
N GLv‡b, A( 4, 13), D(1, 1) Ges E( 8, 7) we›`y¸‡jv GKwU
= 100 + 9
wÎfz‡Ri kxl©we›`yÎq n‡j,
= 109 GKK
AD evûi ˆ`N©¨ = ( 4  1)2 + (13  1)2
RS = (6  20)2 + ( 1  3)2
= ( 5)2 + (12)2
= 196 + 16
= 169 = 13 GKK = 212 = 2 53 GKK
DE evûi ˆ`N©¨ = (1 + 8) + (1  7)2
2
SP = (20  3)2 + (3  4)2
= 2
9 + ( 6) 2 = 289 + 1 = 290 GKK
= 117 = 3 13 GKK  PQRS PZzf©yR‡ÿ‡Îi cwimxgv = PQ + QR + RS + SP

AE evûi ˆ`N©¨ = ( 4 + 8)2 + (13  7)2 = ( 53 + 109 + 2 53 + 290) GKK


2 2 = 4931 GKK
= 4 + 6 = 52
= 2 13 GKK wb‡Y©q PZzf©y‡Ri †ÿÎdj 6112 eM© GKK Ges cwimxgv 4931 GKK|
†h‡nZz AD evû  DE evû  AE evû
m„Rbkxj cÖkœ 7 XY mgZ‡j (5, 4) we›`yMvgx 3x + by + 1 = 0
myZivs A, D, E we›`yÎq Øviv MwVZ wÎfzR GKwU welgevû wÎfzR|
Ges ax + 6y + 1 = 0 `yBwU mij‡iLv|
cvVm~Î : mij‡iLvi Xvj I mij‡iLvi mgxKiY K. ( 1, 2) I (4,  3) we›`yMvgx mij‡iLv X-A‡ÿi abvZ¥K
w`‡Ki mv‡_ KZ wWMÖx †KvY Drcbœ K‡i Zv wbY©q Ki| 2
m„Rbkxj cÖkœ 6 P(3, 4), Q( 4, 2), R(6,  1) Ges S(20, 3)
L. a I b Gi gvb wbY©q c~e©K DÏxc‡K cÖ`Ë mgxKiY؇qi Xvj
GKwU PZzf©y‡Ri kxl©we›`y Ges we›`y PviwU Nwoi KuvUvi wecixZ
wbY©q Ki| 4
w`‡K AvewZ©Z|
M. hw` cÖ_g mgxKiYwU X-Aÿ‡K A we›`y‡Z Ges wØZxq
K. Q Ges R we›`y w`‡q AwZµgKvix †iLvi Xvj wbY©q Ki| 2
mgxKiYwU Y-Aÿ‡K B we›`y‡Z †Q` K‡i Z‡e, g~j we›`y †_‡K
L. T(x, y) we›`ywU Q I R we›`y †_‡K mg`~ieZ©x n‡j cÖgvY Ki
AB †iLvs‡ki `~iZ¡ wbY©q Ki| 4
†h, 20x  6y = 17. 4
M. PQRS PZzf©yR‡ÿ‡Îi †ÿÎdj Ges cwimxgv wbY©q Ki| 4 7bs cÖ‡kœi mgvavb
[K¨v›Ub‡g›U cvewjK ¯‹zj GÛ K‡jR, ˆmq`cyi, bxjdvgvix] L ( 1, 2) I (4, 3) we›`yMvgx mij‡iLvi Xvj
6bs cÖ‡kœi mgvavb 32 5
= 4+1 = 5 =1
L cÖ`Ë we›`yØq Q( 4, 2) Ges R(6,  1)
12 3 3 kZ©g‡Z, tan  =  1
 QR †iLvi Xvj = 6  ( 4) = 6 + 4 =  10 
ev, tan  =  tan 4
3
wb‡Y©q †iLvi Xvj  10 . 
ev, tan  = tan   4
M T(x, y) †_‡K Q( 4, 2) we›`yi `~iZ¡ = (x + 4)2 + (y  2)2 GKK
3
Ges T(x, y) †_‡K R(6,  1) we›`yi `~iZ¡ = (x  6)2 + (y + 1)2 ev, tan  = tan 4
cÖkœg‡Z, (x + 4)2 + (y  2)2 = (x  6)2 + (y + 1)2 3 3  180
ev,  = 4 = 4 = 135
ev, (x + 4)2 + (y  2)2 = (x  6)2 + (y + 1)2 [Dfqcÿ‡K eM© K‡i]
ev, x2 + 8x + 16 + y2  4y + 4 = x2  12x + 36 + y2 + 2y + 1   = 135
ev, x2 + 8x + y2  4y  x2 + 12x  y2  2y = 36 + 1  16  4  ( 1, 2) I (4,  3) we›`yMvgx mij‡iLv X-A‡ÿi abvZ¥K
 20x  6y = 17. (cÖgvwYZ) w`‡Ki mv‡_ 135 †KvY Drcbœ Ki‡e|
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 27
M GLv‡b, 3x + by + 1 = 0 .................... (1) cvVm~Î : wÎfzR I PZzfz©R A¼b I †ÿÎdj
ax + 6y + 1 = 0 ..................... (2)
†h‡nZz, (1) bs I (2) bs mij‡iLvØq (5, 4) we›`yMvgx| myZivs m„Rbkxj cÖkœ 8 P(1, 5), Q(4, 5), R(1,  2) Ges S( 2, 2)
`yBwU mgxKiYB (5, 4) Øviv wm× n‡e| GKwU PZzfz©‡Ri PviwU kxl©we›`y|
 15 + 4b + 1 = 0 K. PQ †iLvi Xvj wbY©q Ki| 2
ev, 4b =  16
L. PQRS PZzfz©RwU mvgvšÍwiK bv AvqZ‡ÿÎ wbY©q Ki| 4
ev, b =  4
M. PQRS PZzfz©‡Ri mgvb †ÿÎdjwewkó e‡M©i K‡Y©i ˆ`N©¨ wbY©q
Avevi, 5a + 24 + 1 = 0
ev, 5a =  25 Ki| 4
[PÆMÖvg †evW© 2020]
 25
ev, a = 5 8bs cÖ‡kœi mgvavb
 a=5 L cÖ`Ë we›`y P(1, 5) Ges Q(4, 5)
 a I b Gi gvb emv‡j mgxKiYØq `uvovq| y y 55 0
3x  4y + 1 = 0 Ges  5x + 6y + 1 = 0  PQ †iLvi Xvj, m = x1  x2 = 1  4 =  3 = 0
1 2
ev, 4y = 3x + 1 ev, 5x = 6y + 1 wb‡Y©q PQ †iLvi Xvj 0.
3 1
ev, y = 4 x + 4 ev, 6y = 5x  1 M GLv‡b, P(1, 5), Q(4, 5), R(1,  2) Ges S( 2,  2) GKwU
3 5 1 PZzf©y‡Ri PviwU kxl©we›`y|
 cÖ_g †iLvi Xvj = 4 ev, y = 6 x  6
Y
 2q †iLvi Xvj = 56 ˆÕ•j : Dfq AÞ eivei Þz`ËZg
cÉwZ evüi Š`NÆÅ = 1 ‰KK
3 5 P(1, 5) Q(4, 5)
wb‡Y©q mgxKiY؇qi Xvj 4 I 6 .
N L bs †_‡K cvB, cÖ_g †iLv : 3x  4y + 1 = 0
ev, 3x  4y =  1 O
X X
x y
ev, 1 + 1 =1 S( 2,  2) R(1,  2)
3 4
1
 cÖ_g †iLvi X-A‡ÿi †Q`we›`y A  3  0 .
wØZxq †iLv : Y

 5x + 6y + 1 = 0 PQ evûi ˆ`N©¨ = (4  1) + (5  5)2 GKK


2
ev,  5x + 6y =  1
= 32 + 02 GKK
x y
ev, 1 +
1
=1 = 9 + 0 GKK = 9 GKK = 3 GKK
5 6
SR evûi ˆ`N©¨ = (1 + 2)2 + ( 2 + 2)2 GKK
1
2q †iLvi Y-A‡ÿi †Q`we›`y B 0 6  . = 32 + 02 GKK
2
1 2 = 9 + 0 GKK = 9 GKK = 3 GKK
 AB = 1  + 6  =
1 1 5
 3   9 + 36 = 6 PS evûi ˆ`N©¨ = ( 2  1)2 + ( 2  5)2 GKK
O g~jwe›`y n‡j, = ( 3)2 + ( 7)2 GKK
1 1 1 1
 AOB Gi †ÿÎdj = 2  3  6 = 36 eM© GKK = 9 + 49 GKK = 58 GKK
Y QR evûi ˆ`N©¨ = (1  4)2 + ( 2  5)2 GKK
= ( 3)2 + ( 7)2 GKK

X
( )
A  3 0
1
O
X
= 9 + 49 GKK = 58 GKK
 PR K‡Y©i ˆ`N©¨ = (1  1)2 + ( 2  5)2 GKK
P ( ) 1
B 0  6
= 02 + ( 7)2 GKK
Y = 0 + 49 GKK = 49 GKK = 7 GKK
GLb, g~jwe›`y n‡Z AB †iLvi Dci j‡¤^i ˆ`N©¨ OP n‡j,  QS K‡Y©i ˆ`N©¨ = ( 2  4)2 + ( 2  5)2 GKK
1 1 = ( 6)2 + ( 7)2 GKK
2  AB  OP = 36
2 2 1 = 36 + 49 GKK
ev, OP = 36  AB = = GKK = 85 GKK = 9.2195 GKK (cÖvq)
5 3 5
36  6 †h‡nZz PQRS PZzf©y‡Ri PQ evû = SR evû Ges
1 PS evû = QR evû wKš‘ PR KY©  QS KY©|
AZGe, g~jwe›`y †_‡K AB †iLvi `~iZ¡ GKK|
3 5 myZivs PQRS GKwU mvgvšÍwiK|
28 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021
N GLv‡b, P(1, 5), Q(4, 5), R(1,  2) Ges S( 2,  2) n‡”Q ev, k2  2k + k  2 = 0
PQRS PZzf©y‡Ri PviwU kxl©we›`y| ev, k(k  2) + 1(k  2) = 0
we›`ymg~n‡K Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K wb‡q PQRS PZzf©y‡Ri †ÿÎdj ev, (k  2) (k + 1) = 0
1 1 2 1 4 1 ev, (k  2) = 0 A_ev, k + 1 = 0
=2 5
2 2 5 5
eM© GKK  k=2 k=1
1  wb‡Y©q gvb : k =  1, 2.
= 2 ( 2 + 4 + 5 + 20 + 10 + 2 + 8  5) eM© GKK
1 1
N GLv‡b, A(a + 1, 1), B(2a + 1, 3), C(2t + 2, 2t) we›`y¸‡jv‡K
= 2 (49  7)
eM© GKK = 2  42
eM© GKK = 21 eM© GKK Nwoi KvUvi wecixZµ‡g wb‡q, ABC Gi †ÿÎdj
 PQRS PZzf©y‡Ri †ÿÎdj 21 eM© GKK| 1 a + 1 2a + 1 2t + 2 a + 1
PQRS PZzf©y‡Ri mgvb †ÿÎdjwewkó e‡M©i evûi ˆ`N©¨, a = 21 GKK
=2 1 3 2t 1 eM© GKK
 e‡M©i K‡Y©i ˆ`N©¨ = 2a GKK 1
= 2 (3a + 3 + 4at + 2t + 2t + 2  2a  1  6t  6  2at  2t) eM© GKK
= 2  21 GKK
1
= 2  21 GKK = 42 GKK = 2 |(a + 2at  4t  2)| eM© GKK
wb‡Y©q PQRS PZzf©y‡Ri mgvb †ÿÎdjwewkó e‡M©i K‡Y©i ˆ`N©¨ 1
= 2 (2at + a  4t  2) eM© GKK
42 GKK|
1
= 2 {a(2t + 1)  2(2t + 1)} eM© GKK
m„Rbkxj cÖkœ 9 xy mgZ‡j Aew¯’Z A(a + 1, 1),
1
Ges D(k2, 2k) PviwU we›`y|
B(2a + 1, 3), C(2t + 2, 2t) = 2 (2t + 1) (a  2) eM© GKK
K. a = 1 n‡j AB †iLvi Xvj I mgxKiY wbY©q Ki| 2 A, B, Cwe›`y wZbwU mg‡iL n‡j AB Ges BC †iLvi Xvj ci¯úi
1 mgvb n‡e|
L. D we›`yMvgx Ges k Xvjwewkó mij‡iLvwU hw` ( 2, 1)
y y
we›`y w`‡q hvq Z‡e k Gi m¤¢ve¨ gvb wbY©q Ki| 4 GLb, AB †iLvi Xvj = x2  x1
2 1
M. ABC Gi †ÿÎdj wbY©q Ki Ges A, B, C we›`yÎq 31 2
mg‡iL n‡j t Gi gvb wbY©q Ki| 4 = =
2a + 1  a  1 a
[mwdDwÏb miKvi GKv‡Wgx GÛ K‡jR, U½x, MvRxcyi] y2  y1 2t  3 2t  3
BC †iLvi Xvj = = =
9bs cÖ‡kœi mgvavb x2  x1 2t + 2  2a  1 2t  2a + 1
L GLv‡b, A(a + 1, 1), B(2a + 1, 3) 2 2t  3
kZ©g‡Z, a = 2t  2a + 1
a = 1 n‡j, A(1 + 1, 1), B(2.1 + 1, 3)
ev, A(2, 1), B(3, 3) ev, 2at  3a = 4t  4a + 2
ev, 2at  4t = 3a  4a + 2
GLb, AB †iLvi Xvj = 33  21 = 21 = 2
ev, 2at  4t =  a + 2
 AB †iLvi mgxKiY, ev, 2t(a  2) =  (a  2)
y  1 = 2(x  2) (a  2) 1
ev, y  1 = 2x  4 ev, t =  2(a  2) =  2
ev, 2x  y =  1 + 4 1 1
 2x  y = 3 wb‡Y©q †ÿÎdj 2 (2t + 1) (a  2) eM© GKK Ges t Gi gvb  2 .
wb‡Y©q AB †iLvi Xvj 2 Ges mgxKiY, 2x  y = 3.
1 m„Rbkxj cÖkœ 10 y = 3x + 4 †iLvwU x Aÿ‡K A we›`y‡Z,
M †`Iqv Av‡Q, m = k Ges †iLvwU (k2, 2k) we›`yMvgx|
3x + y = 10 †iLvwU y Aÿ‡K B we›`y‡Z †Q` K‡i Ges †iLv؇qi
awi, wbw`©ó we›`y (x1, y1) = (k2, 2k) †Q` we›`y P|
 †iLvwUi mgxKiY n‡e, (y  y1) = m(x  x1)
K. †iLv؇qi Xvj؇qi ¸Ydj wbY©q Ki| 2
ev, (y  2k) = 1k (x  k2) 1
L. P we›`yMvgx Ges 3 Xvj wewkó †iLvi mgxKiY wbY©q Ki| 4
x
ev, y = k  k + 2k
M. ABP Gi †ÿÎdj I cwimxgv wbY©q Ki| 4
x [e¸ov K¨v›Ub‡g›U cvewjK ¯‹zj I K‡jR, e¸ov]
ev, y=k+k
1
10bs cÖ‡kœi mgvavb
ev, y = k (x + k2) L †`Iqv Av‡Q, y = 3x + 4 ..................(i)
1 Ges 3x + y = 10
BnvB wb‡Y©q mij‡iLvi mgxKiY hvi Xvj k
ev, y =  3x + 10 ..............(ii)
hw` †iLvwU ( 2, 1) we›`yMvgx nq Z‡e,
1
(i)bs †iLvi Xvj, m1 = 3 Ges (ii) bs †iLvi Xvj, m2 =  3
1 = k ( 2 + k2)  m1  m2 = 3  ( 3) =  9
2
ev,  2 + k = k A_©vr, Xvj؇qi ¸Ydj =  9
ev, k2  k  2 = 0 wb‡Y©q Xvj؇qi ¸Ydj  9.
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 29
M †`Iqv Av‡Q, y = 3x + 4 ....................(i) Avevi, ABP-G
Ges 3x + y = 10 ...............(ii) 0 + 4
2
AB = + (10  0)2 GKK
(ii) bs mgxKi‡Y y = 3x + 4 ewm‡q cvB,  3
3x + 3x + 4 = 10 16 16 + 900 916
ev, 6x + 4 = 10 = 9 + 100 = 9 = 9 = 10088 GKK
ev, 6x = 10  4 BP = (1  0)2 + (7  10)2 GKK
ev, 6x = 6 = 1+9= 10 = 3162 GKK
6 2
ev, x=6=1 AP = 1+ 4 + (7  0)2 GKK
 3
 x=1
(i) bs mgxKiY x = 1 ewm‡q cvB, = 72 + 72 "
3
y = 31 + 4
49 490
 y=7 = 9 + 49 = 9 = 7379 GKK
 p we›`yi ¯’vbv¼ (1, 7)  ABP Gi cwimxgv = AB + BP + AP
Avgiv Rvwb, m Xvjwewkó (x1, y1) we›`yMvgx mij‡iLvi mgxKiY, = (10088 + 3162 + 7379) GKK
y  y1 = m(x  x1) = 20629 GKK
1
 3 Xvjwewkó Ges P(1, 7) we›`yMvgx mij‡iLvi mgxKiY, wb‡Y©q ABP Gi †ÿÎdj 7 eM© GKK Ges cwimxgv 20629 GKK|
1
y  7 = 3 (x  1) cvVm~Î : we›`ycvZ‡bi gva¨‡g wÎfzR I PZzfz©R msµvšÍ
ev, 3y  21 = x  1 R¨vwgwZK A¼b I †ÿÎdj
ev, x  3y =  21 + 1 m„Rbkxj cÖkœ 11 P ( 10, 6), Q ( 12,  4), R ( 3,  4) I
ev, x  3y =  20 S ( 1, 6) GKwU PZzfz©‡Ri PviwU kxl©we›`y|
 x  3y + 20 = 0
K.  2 Xvj I ( 3, 6) we›`yMvgx mij‡iLvi mgxKiY wbY©q Ki| 2
wb‡Y©q mgxKiY x  3y + 20 = 0.
L. †`LvI †h, PQRS GKwU mvgvšÍwiK| 4
N ÔLÕ n‡Z cÖvß p we›`yi ¯’vbv¼ (1, 7) M. D³ PZzfz©‡Ri †h Ask 2q PZz_© fv‡M Aew¯’Z Zvi †ÿÎdj
cÖ`Ë mij‡iLvi mgxKiY, y = 3x + 4 ........(i) wbY©q Ki| 4
Ges 3x + y = 10 .....(ii) [ewikvj †evW© 2020]
(i) bs †iLv x Aÿ‡K A we›`y‡Z †Q` Ki‡j A we›`yi †KvwU k~b¨ 11bs cÖ‡kœi mgvavb
n‡e A_©vr, y = 0 L Avgiv Rvwb,
 0 = 3x + 4 m Xvjwewkó I (x1, y1) we›`yMvgx mij‡iLvi mgxKiY,
ev, 3x =  4 y  y1 = m(x  x1)
4   2 Xvj I ( 3, 6) we›`yMvgx mij‡iLvi mgxKiY,
 x= 3
y  6 =  2(x + 3)
4
 A we›`yi ¯’vbv¼  3 0 ev, y  6 =  2x  6
ev, 2x + y  6 + 6 = 0
Avevi, (ii) bs †iLv y Aÿ‡K B we›`y‡Z †Q` Ki‡j x = 0
 2x + y = 0
 3  0 + y = 10 wb‡Y©q mij‡iLvi mgxKiY, 2x + y = 0.
ev, y = 10
 B we›`yi ¯’vbv¼ (0, 10) M GLv‡b, P( 10, 6), Q( 12,  4), R( 3,  4) I S( 1, 6)
 Nwoi KvUvi wecixZ w`‡K we›`y¸‡jv wb‡q ABP Gi
n‡”Q PQRS PZzf©y‡Ri PviwU kxl©we›`y|
PQRS hw` mvgvšÍwiK nq Z‡e Gi PQ I RS evû Ges PS I QR
†ÿÎdj
evû mgvb n‡e Ges PR I QS KY©Øq Amgvb n‡e|
4
1 0 3 1 0 †¯‹j : Dfq Aÿ eivei ÿz`ªZg Y
= 2 10 7 10 eM© GKK
0 cÖwZ evûi ˆ`N©¨ = 1 GKK
P( 10, 6) S( 1, 6)
1 28 40
= 2 0  3 + 10 + 3  0  0 eM© GKK
 
1 40 28
= 2  3 + 10  3  eM©
  GKK X O X

1 40 + 30  28
=2
 3  eM© GKK Q( 12,  4) R( 3,  4)

1 42
= 2  3 = 7 eM© GKK Y
30 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021

PQ evûi ˆ`N©¨ = ( 10 + 12)2 + (6 + 4)2 GKK G‡ÿ‡Î, 5x  0 + 56 = 0


= 22 + (10)2 GKK ev, 5x =  56
 56
= 4 + 100 GKK = 104 GKK = 2 26 GKK  x= 5
RS evûi ˆ`N©¨ = ( 3 + 1)2 + ( 4  6)2 GKK 56
 A we›`yi ¯’vbv¼  5  0
= ( 2)2 + ( 10)2 GKK
y+4 x+3
= 4 + 100 GKK = 104 GKK = 2 26 GKK Avevi, RS †iLvi mgxKiY,  4  6 =  3 + 1
QR evûi ˆ`N©¨ = ( 12 + 3)2 + ( 4 + 4)2 GKK y+4 x+3
ev,  10 =  2
= ( 9)2 + 02 GKK = 81 GKK = 9 GKK
ev,  2y  8 =  10x  30
PS evûi ˆ`N©¨ = ( 10 + 1)2 + (6  6)2 GKK
ev, 10x  2y  8 + 30 = 0
= ( 9)2 + 02 GKK = 81 GKK = 9 GKK ev, 10x  2y + 22 = 0
PR K‡Y©i ˆ`N©¨ = ( 10 + 3)2 + (6 + 4)2 GKK ev, 2(5x  y + 11) = 0
= ( 7)2 + (10)2 GKK  5x  y + 11 = 0
X-A‡ÿi Dci †KvwU, y = 0
= 49 + 100 GKK = 149 GKK
RS evû X-Aÿ‡K B we›`y‡Z †Q` Kivq B we›`yi †KvwU y = 0
= 12.2066 GKK (cÖvq) G‡ÿ‡Î, 5x  0 + 11 = 0
QS K‡Y©i ˆ`N©¨ = ( 12 + 1)2 + ( 4  6)2 GKK ev, 5x =  11
= ( 11)2 + ( 10)2 GKK 11
 x= 5
= 121 + 100 GKK = 221 GKK
11
 B we›`yi ¯’vbv¼  5  0
= 14.866 GKK (cÖvq)  
†h‡nZz PQ evû = RS evû, QR evû = PS evû wKš‘ PR KY©  QS KY©| PQRS PZzf©y‡Ri PABS Ask 2q PZzf©v‡M Aew¯’Z|
ZvB PQRS GKwU mvgvšÍwiK| (†`Lv‡bv n‡jv) 56 11
P( 10, 6), A 5  0, B 5  0 Ges S( 1, 6) we›`y¸‡jv‡K
   
N GLv‡b, P( 10, 6), Q( 12,  4), R( 3,  4) Ges S( 1, 6) Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K wb‡q PABS PZzf©y‡Ri †ÿÎdj
n‡”Q PQRS PZzf©y‡Ri PviwU kxl©we›`y|
56 11
g‡b Kwi, PQRS PZzf©y‡Ri PQ evû X-Aÿ‡K A we›`y‡Z Ges RS 1  10  5  5  1  10
=2 eM© GKK
evû X-Aÿ‡K B we›`y‡Z †Q` K‡i| ZvB PQRS PZzf©y‡Ri PABS 6 0 0 6 6
Ask wØZxq PZzf©v‡M Ae¯’vb Ki‡e| 1 66 336
= 2 0 + 0  5  6   5  0  0  60 eM© GKK

†¯‹j : Dfq Aÿ eivei ÿz`ªZg Y   
1  96 + 636
= 2  5 + 5  eM© GKK = 2 
cÖwZ evûi ˆ`N©¨ = 1 GKK 1 96 636
P( 10, 6) S( 1, 6)    5  eM© GKK
1 540
= 2  5 eM© GKK = 54 eM© GKK

(
A 
56
5 )
0
(
B 
11
5
0 )  PQRS PZzf©y‡Ri 2q PZzf©v‡M Aew¯’Z As‡ki †ÿÎdj 54 eM© GKK|
X O X
m„Rbkxj cÖkœ 12 A(0,  1), B( 2, 3), C(6, 7)
Ges D(8, 3) GKwU PZzfz©‡Ri PviwU we›`y|
Q( 12,  4) R( 3,  4)
3
K. 2 x + 5y  7 = 0 Gi Xvj wbY©q Ki| 2
Y L. †`LvI †h, we›`y PviwU GKwU AvqZ MVb K‡i| 4
1
GLb, PQ †iLvi mgxKiY, M. †`LvI †h, ABC Gi †ÿÎdj = 2 (ABCD PZzf©y‡Ri †ÿÎdj). 4
y6 x + 10 [wgR©vcyi K¨v‡WU K‡jR, Uv½vBj]
6 + 4 =  10 + 12
12bs cÖ‡kœi mgvavb
y  6 x + 10
ev, 10 = 2 3
L †`Iqv Av‡Q, 2 x + 5y  7 = 0
ev, 10x + 100 = 2y  12 3
ev, 10x  2y + 100 + 12 = 0 ev, 5y =  2 x + 7
ev, 10x  2y + 112 = 0 3 7
 y =  10 x + 5 ..........(1)
ev, 2(5x  y + 56) = 0
3
 5x  y + 56 = 0 (1)bs mgxKiY‡K y = mx + c Gi mv‡_ Zzjbv Ki‡j Xvj, m =  10
X-A‡ÿi Dci †KvwU y = 0 3
PQ evû X-Aÿ‡K A we›`y‡Z †Q` Kivq A we›`yi †KvwU y = 0 wb‡Y©q Xvj  10.
D”PZi MwYZ  welqe¯‘/cvVwfwËK m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb  Powered by 31
M GLv‡b, A (0,  1), B( 2, 3), C(6, 7) Ges D(8, 3) we›`yMy‡jv m„Rbkxj cÖkœ 13 A(2, 4) we›`yMvgx GKwU †iLvi Xvj 1 Ges
ABCD PZzf©yR MVb K‡i|
†iLvwU x Aÿ‡K B we›`y‡Z †Q` K‡i| A we›`yMvgx Aci GKwU
Y
†iLv x Aÿ‡K C(4, 0) we›`y‡Z †Q` K‡i|
C(6, 7) K. AC †iLvi Xvj wbY©q Ki| 2
L. AB †iLvwU y Aÿ‡K †h we›`y‡Z †Q` K‡i Zvi ¯’vbv¼ wbY©q
B( 2, 3) D(8, 3) Ki| 4
M.  ABC Gi †ÿÎdj wbY©q Ki| 4
X O X
[Wvt Lv¯ÍMxi miKvwi evwjKv D”P we`¨vjq, PÆMÖvg]
A(0,  1)
13bs cÖ‡kœi mgvavb
†¯‹j : cÖwZ ÿz`ªZg 2 e‡M©i
Y evûi ˆ`N©¨ 1 GKK L A I C we›`yi ¯’vbv¼ h_vµ‡g A(2, 4) Ges C(4, 0).
 ABCD PZzf©y‡Ri evû¸‡jv : y y
AC †iLvi Xvj, m = x2  x1
2 2
AB = (0 + 2) + ( 1  3) 2 1

= 20 = 2 5 GKK 04
=
42
BC = (6 + 2)2 + (7  3)2
4
= 80 = 4 5 GKK = 2 =2
CD = (8  6)2 + (7  3)2
AZGe, AC †iLvi Xvj  2|
= 20 = 2 5 GKK
AD = (8  0)2 + (3 + 1)2 M A (2, 4) we›`yMvgx Ges 1 Xvj wewkó †iLvi mgxKiY,
= 80 = 4 5 GKK y  y1 = m (x  x1)
Ges ABCD PZzf©y‡Ri KY© `yBwU : ev, y  4 = 1 (x  2)
AC = (6  0)2 + (7 + 1)2 ev, y  4 = x  2
= 100 = 10 GKK ev, y  x  4 + 2 = 0
BD = (8 + 2)2 + (3  3)2 =
100 = 10 GKK  yx2=0
Avgiv Rvwb, AvqZ‡ÿ‡Îi wecixZ evû¸‡jv ci¯úi mgvbI KY© y  x  2 = 0 †iLvwU x Aÿ‡K B we›`y‡Z †Q` Ki‡j y = 0|
`yBwU mgvb|  0x2=0
GLv‡b, ABCD PZzf©y‡R evû AB = evû CD, evû BC = evû AD ev, 2=2
Ges KY© AC = KY© BD
 x=2
myZivs, ABCD GKwU AvqZ|
B we›`yi ¯’vbv¼ B ( 2, 0).
AZGe, A, B, C Ges D we›`y PviwU GKwU AvqZ MVb K‡i|
04
(†`Lv‡bv n‡jv) GLb, AB †iLvi Xvj, m =  2  2
N A(0,  1), B( 2, 3) Ges C(6, 7) we›`y¸‡jv Nwoi KvUvi 4
wecixZ w`‡K wb‡q, = =1
4
1 6 2 0 6 AB †iLvi mgxKiY y  y1 = m (x  x1)
ABC Gi †ÿÎdj = 2 7 eM© GKK
3 1 7 ev, y  4 = 1 (x  2)
1
= 2 (18 + 2 + 0 + 14  0 + 6) eM© GKK ev, y  4 = x  2
1 ev, y  x  4 + 2 = 0
= 2  40 eM© GKK = 20 eM© GKK
 yx2=0
Avevi, A(0,  1), B( 2, 3), C(6, 7) Ges D(8, 3) we›`y¸‡jv g‡b Kwi, †iLvwU y Aÿ‡K P we›`y‡Z †Q` K‡i,
Nwoi KvUvi wecixZ w`‡K wb‡q ABCD PZzf©y‡Ri †ÿÎdj,
y A‡ÿ x = 0
1 6 2 0 8 6
=2 7 eM© GKK y02=0
3 1 3 7
 y=2
1
= 2 (18 + 2 + 0 + 56 + 14  0 + 8  18) eM© GKK  P we›`yi ¯’vbv¼ P (0, 2).
1 AZGe, AB †iLvwU y Aÿ‡K (0, 2) we›`y‡Z †Q` K‡i|
= 2  80 eM© GKK
= 40 eM© GKK = 2  20 eM© GKK N A we›`yi ¯’vbv¼ A ( 2, 4)
 ABCD PZzf©y‡Ri †ÿÎdj = 2  (ABC wÎfz‡Ri †ÿÎdj) we›`yi ¯’vbv¼ B ( 2, 0)
B
1 we›`yi ¯’vbv¼ C (4, 0)
C
 ABC wÎfz‡Ri †ÿÎdj = 2 (ABCD PZzf©y‡Ri †ÿÎdj)
(†`Lv‡bv n‡jv) XY mgZ‡j we›`y¸‡jv ¯’vcb Kwi|
32 †kl gyn~‡Z©i P‚ovšÍ cÖ¯‘wZ  GmGmwm cixÿv 2021

Y cÖwZ 2 eMÆ = GK GKK Y (i)


(iii)

A(2, 4) (iv) (ii)


D(0, 3)
B( 2, 0)
X O C(4, 0) X
A( 3, 0) C(3, 0)
O
Y X X

2 2
Gi †ÿÎdj = 2   eM© GKK
1 4 2 B(0,  3)
 ABC
4 0 0 4 
1
= 2 (0 + 0 + 16 + 8  0  0) eM© GKK
Y
1
= 2  24 eM© GKK
N L-n‡Z cÖvß, ABCD PZzfz©‡Ri kxl© we›`y PviwUi ¯’vbv¼
= 12 eM©
GKK
h_vµ‡g A( 3, 0), B(0,  3), C(3, 0) Ges D(0, 3).
AZGe, ABC wÎfz‡Ri †ÿÎdj 12 eM© GKK|
GLv‡b, AB evûi ˆ`N©¨= {0  ( 3)}2 + ( 3  0)2 GKK
cvVm~Î : mij‡iLvi †jLwPÎ A¼b = 32 + 32 = 3 2 GKK

m„Rbkxj cÖkœ 14 (i) y = x + 3; (ii) y = x  3 BC evûi ˆ`N©¨ = (3  0)2 + {0  ( 3)}2 GKK

(iii) y =  x + 3; (iv)y =  x  3 GKwU PZzf©y‡Ri PviwU evû| = 32 + 32 = 3 2 GKK

K. y = mx + c hLb c > 0 †iLvwUi ˆewkó¨ wba©viY Ki| 2 CD evûi ˆ`N©¨ = (0  3)2 + (3  0)2 GKK
L. PZzf©yRwU AuvK| 4 = 32 + 32 = 3 2 GKK
M. PZzf©yRwUi †ÿÎdj I ˆewkó¨ wba©viY Ki| 4 Ges DA evûi ˆ`N©¨ = ( 3  0)2 + (0  3)2 GKK
[ewikvj miKvwi evwjKv D”P we`¨vjq, ewikvj] = 32 + 3 2
14bs cÖ‡kœi mgvavb =3 2 GKK
L y = mx + c; c > 0 †iLvi ˆewkó¨ : AZGe, AB = BC = CD = DA = 3 2 GKK
y = mx + c †iLvwU cv‡ki wP‡Î †`Lv‡bv n‡q‡Q, †hLv‡b m n‡jv myZivs PZzfz©RwU eM© A_ev i¤^m|
†iLvi Xvj hv A‡ÿi abvZ¥K w`‡Ki mv‡_ Drcbœ †Kv‡Yi Avevi, AC K‡Y©i ˆ`N©¨ = {3  ( 3)}2 + (0  0)2 GKK
U¨vb‡R›U (tan  > 0) Gi Y
= (3 + 3)2 + 02 GKK
mgvb| c n‡jv aªæeK ev y y = mx + c
c = 62 GKK
A‡ÿi abvZ¥K w`‡Ki KwZ©Z 
X = 6 GKK
As‡ki cwigvY wb‡`©k K‡i|
BD K‡Y©i ˆ`N©¨ = (0  0)2 + {3  ( 3)}2 GKK
M cÖ`Ë mgxKiY,
= 02 + (3 + 3)2 GKK
y = x + 3 .................. (i)
y = x  3 ................. (ii) = 62 GKK = 6 GKK
y =  x + 3 .............. (iii)  KY© AC = KY© BD = 6 GKK
Ges y =  x  3 .............. (iv) †h‡nZz ABCD PZzfz©‡Ri evû¸‡jv ci¯ú‡ii mgvb Ges KY©Øq
GLb, (i) bs mgxKi‡Yi x I y A‡ÿi Dci Aew¯’Z we›`y `yBwUi ci¯úi mgvb|
¯’vbv¼ ( 3, 0) I (0, 3) †m‡nZz, ABCD PZzfz©RwU GKwU eM©‡ÿÎ|
Avevi, (ii) bs mgxKi‡Yi x I y A‡ÿi Dci Aew¯’Z we›`y `yBwUi GLb, eM©‡ÿ‡Îi evûi ˆ`N©¨, a = AB = 3 2 GKK
¯’vbv¼ (3, 0) I (0,  3)  eM©‡ÿ‡Îi †ÿÎdj = a2 = (3 2)2 eM© GKK
Avevi, (iii) bs mgxKi‡Yi x I y A‡ÿi Dci Aew¯’Z we›`y
= 9  2 eM© GKK
`yBwUi ¯’vbv¼ (3, 0) I (0, 3)
= 18 eM© GKK|
Ges (iv) bs mgxKi‡Yi x I y A‡ÿi Dci Aew¯’Z we›`y `yBwUi
wb‡Y©q PZzfz©‡Ri 18 eM© GKK|
¯’vbv¼ ( 3, 0), (0,  3)
 PZzfz©RwUi kxl©we›`y¸‡jvi ¯’vbv¼ h_vµ‡g A( 3, 0), B(0, 3), PZzfz©RwUi ˆewkó¨ :
C(3, 0) Ges D(0, 3). (i) PZzfz©RwUi cÖ‡Z¨K evûi ˆ`N©¨ mgvb|
QK KvM‡R x I y Aÿ eivei ÿz`ªZg cÖwZ 2 e‡M©i evûi ˆ`N©¨ = 1 (ii) PZzfz©RwUi KY© `ywUi ˆ`N©¨ mgvb|
GKK a‡i we›`y¸wj ¯’vcb K‡i †hvM K‡i PZzfz©RwU AuvKv n‡jv| (iii) PZzfz©RwUi cÖ‡Z¨KwU †KvY mg‡KvY|

You might also like