IMIHAMBO NEMASIKO: UMHLABA WAKANGWANE
Umhlaba wakaNgwane ungehlukaniswa kabili:
Losesicintsini
Losedolobheni
Kuphatfwa kwawo
Losesicintsini: umhlaba losesicintsini wenkhosi, iwubuka ngetikhulu letibafana bayo. Bona
basebentisa emabandla (bobandlancane) lokuba bantfu labakhetfwa yindlunkhulu baholwe
yindvuna yemcuba. Bona bakhontisa bantfu ngaphansi kwaleyo ndlunkhulu.
Losedolobheni: umhlaba losedolobheni nawo wenkhosi, iwubuka ngabomasipala. Bona
basebenta ngemabandla (emakhansela) lokuba bantfu labakhetfwa sive lesakhe kulowo mhlaba
welidolobha.
Utfolakala njani?
Losesicintsini: umhlaba losesicintsini utfolakala ngekukhonta. Lena yindlela yekukhulekela
libala lekwakha umuti endlunkhulu. Kukhontwa kubandlancane. Sifakazelo sekukhonta kuba
bomakhelwane lokhonte eceleni kwabo, umsumphe wendzawo (loyincenye yabandlancane)
kanye nelibandla (ngilo lelibopha lifindvo)
Losedolobheni: umhlaba losedolobheni utfolakala ngekutsengwa. Kutsengwa kumasipala, noma
lomunye lotsengisa umhlaba lanawo. Uma utsengwa kulomunye, masipala uba yincenye yaloko
kutengiselana, aphindze abe ngufakazi. Bufakazi bebuniyo bemhlaba losedolobheni kuba
sitifiketi lesisifakazelo sebuniyo (title deed) lesinikwa umnikati wendzawo.
Kutselela umhlaba
Losesicintsini: umhlaba losesicintsini utselelwa ngekuhlehla. Kuhlehla ke kusebentela inkhosi
ngaphandle kwekubheka imbadalo. Umuntfu lowakhe esicintsini angatekiswa licala
lekungahlehli, ahlawuliswe noma esuswe kuleyo ndzawo.
Losedolobheni: umhlaba losedolobheni utselelwa ngemali. Kunemali lebhadalwa njalo
ngemnyaka kumasipala lobuke kuma, kuhloba nemitsetfo yemhlaba. Umuntfu lowehluleka
kubhadala lentsela angalahlekelwa ngumhlaba ngekutsi utsengiselwe lomunye, yena esuswe.
Kwakhiwa kwetindlu
Losesicintsini: umuti lowakhiwa esicintsini awulandzeli ipilane lebhalwe phansi. Wakhiwa
ngekulandzela kuma kwemuti wesiSwati, lokuyintfo leyehlukako kuloyo naloyo muti, ngoba yona
ibuka kakhulu kutsi loyo muti wabani, bangakhi labahlala kuwo kantsi futsi uhlobo luni.
Losedolobheni: losedolobheni wakhiwa ulandzele lipulane lelibhalwe phansi, labukwa
laphindze laphasiswa ngumasipala ngekubuka imigomo letsite. Uma sekunesakhiwo lesingekho
ezingeni lelifunwa ngumasipala, unawo masipala emagunya ekubhidlita leso sakhiwo. Indlela
yekubiya, linani letindlu longatakha, luhlobo lwetindlu nendzawo lokufanele isale kubekwa
nguhulumende walelo dolobha.
UMHLABA LOSESICINTSINI
KUKHONTA
Besesichazile kutsi lena yindlela yekutfola umhlaba etindlunkhulu (emiphakatsi). Kukhontwa
kubandlancane. Bandlancane uholwa yindvuna yemcuba, abe nemgijimi, umsumphe,
umntfwanenkhosi wendzawo kanye nemalunga. Linani lemalunga liyashiyana, kantsi nebulili
buyashiyana.
TIGABA TEKUKHONTA
Buncusa
Lodzinge indzawo utfola lincusa lelatiwako kulommango lafise kukhonta kuwo. Loyo lolincusa
uyamchuba aye naye ebandleni lendvuna, abeke sikhalo sakhe. Loyo lolincusa unguloyo lotaba
khona kuto tonkhe tigaba tekukhonta, kuze kucatjwe umuti. Umlandvo waloyo lokhontako ufanele
awati, angangatsiti.
Kucela libala
Lincusa nalokhontako ubeka indzaba yakhe ebandleni, libabute imibuto. Loyo lokhontako
angabutwa kutsi uletfwa yini, wekuklezaphi nekutsi utalwa ngubani. Kufanele ahambe nemkakhe,
ngoba akukavumeleki ngesiSwati kukhonta kwelijaha lelisengakatsatsi. Uma awesifazane
angakendzi, ufanele aye nemtfwana wakhe longumfana kanye nalomunye losihlobo sakhe.
Umtsetfosisekelo sewuyakuvumela kukhonta kwebantfu labangakatsatfwa, kepha bobandlancane
basacinisa kutsi abe khona lomunye lomdvuna losihlobo. Uma amdvuna, kuyenteka ahambe
neyise. Loko kwengeta sisindvo saloyo lokhontako.
Kuvalelisela loyo lokhontako
Bandlancane utfuma indvodza kutsi ihambe iye lapho kusuka loyo lokhontako khona. Lendvodza
iya endlunkhulu yalapho esuka khona iyomvalelisela, itfole umlandvo, kutiphatsa nesimo saloyo
lokhontako. Uma angesuye lolungile, akanikwa indzawo.
Inkhomo yekukhonta
Uma libandla lenetiseka ngaloyo lokhontako, naloyo lokhontako enetiseka ngendzawo
latawubekwa kuyo ngekukhonjwa ngumsumphe, ubese ukhipha inkhomo yekukhonta. Lenkhomo
iba yenkhosi, ivalelwe esibayeni sendlunkhulu. Bufakazi bekukhonta kuba ngumbala wayo, lapho
isuka khona nalabo labayemukelako.
Kubopha lifindvo
Libandla naloyo lokhontako liya endzaweni lapha abekwa khona loyo lokhontako. Kubitwa
bomakhelwane baleyo ndzawo babe khona. Kubukwa imincele kanyekanye. Loko kuba
ngumsebenti wemsumphe. Kwentelwa kugwema imisindvo. Tindzawo tisikwa ngetintfo temvelo,
njengetihlahla letikhulu, emagcuma, tihosha kanye nemadvwala. Bomakhelwane bayayinaka
imincele, bentele kuba bofakazi noma loyo lokhontako asashonile. Loyo lokhontako ukhipha
sipheko, aphekele libandla kanye nalabo labakhona njengabomakhelwane naletinye takhamuti.
Loyo muntfu lokhontile ubese uyokwetfulwa kubandlakhulu (sive sendzawo) kantsi loko kusho
kutsi sekangacala kwakha. Lomsimeto wekubopha lifindvo ubitwa ngalendlela ngoba itolo
bekuboshwa emafindvo etjani lapho indzawo yemuntfu igcina khona, kwentelwe kutsi abone
nasabiya.
Kwandzisa titja
Uma indvodza seyitele emajaha lasakhulile kutsi asatsetse bafati, lendvodza inawo emandla
ekubuyela endlunkhulu icele libala lelehlukile ikhiphe bantfwabayo kutsi bakhe imiti. Loku
kubitwa ngekutsi kwandzisa titja. Tizatfu tekwandzisa titja kungaba:
Kwehlukanisa imiti ngoba indzawo ingasabeneli bonkhe labalapho ekhaya. Kungaba
libala noma emasimu
Kwehlukanisa bantfwana ngoba kukhona kungaboni ngasolinye emkhatsisini wabo
Kulamula kungaboni ngasolinye emkhatsini wemntfwana nebatali
Loyo lowandzisa titja akabe asayikhipha inkhomo, kepha ukhipha imbuti.